08/07/2025
Trong bối cảnh biến đổi khí hậu và ô nhiễm không khí ngày càng trở thành mối đe dọa nghiêm trọng đến sức khỏe cộng đồng, các tòa án tại châu Âu đang chứng kiến làn sóng các vụ kiện khí hậu lấy cơ sở từ quyền con người. Không khí sạch, vốn từng là khái niệm thuộc về chính sách môi trường, nay đang được nâng tầm như một quyền cơ bản cần được bảo vệ bởi nhà nước pháp quyền. Trong xu thế đó, một vụ kiện tại Đức – quốc gia công nghiệp lớn nhất châu Âu – đã thu hút sự quan tâm đặc biệt khi lần đầu tiên, quyền được hít thở không khí sạch được các nguyên đơn viện dẫn như một quyền hiến định.
Vụ kiện tại Đức: Công dân kiện chính phủ vì vi phạm quyền được sống trong môi trường trong lành
Đức – quốc gia công nghiệp hóa hàng đầu và là trung tâm sản xuất lớn nhất châu Âu – đã và đang phải đối mặt với áp lực giảm phát thải gây ô nhiễm không khí trong các đô thị lớn. Trong năm 2023, một nhóm 7 cư dân đến từ Berlin, Munich, Frankfurt và Dusseldorf đã đệ đơn kiện Chính phủ Liên bang Đức vì không đảm bảo quyền được hít thở không khí trong lành – mà theo họ, là một quyền con người được bảo vệ theo Hiến pháp Đức và Công ước Nhân quyền châu Âu.
Các nguyên đơn lập luận rằng các biện pháp kiểm soát ô nhiễm hiện tại là không đầy đủ và Chính phủ đang không tuân thủ nghĩa vụ bảo vệ người dân khỏi tác động tiêu cực đến sức khỏe do ô nhiễm không khí. Đặc biệt, họ nhấn mạnh đến mối liên hệ giữa ô nhiễm không khí và việc gia tăng nguy cơ mắc các bệnh hô hấp, đặc biệt là trong bối cảnh hậu đại dịch COVID-19.
Tòa hành chính Berlin-Brandenburg, nơi tiếp nhận vụ kiện, đã có phán quyết đáng chú ý vào đầu năm 2024. Theo đó, tòa thừa nhận rằng Chính phủ Liên bang có trách nhiệm hành động để bảo vệ sức khỏe người dân khỏi ô nhiễm không khí, nhưng cho rằng các biện pháp hiện hành là chưa đến mức vi phạm quyền con người theo chuẩn mực pháp lý hiện tại. Tuy vậy, phán quyết cũng mở ra tiền lệ đáng kể: lần đầu tiên, một tòa án Đức công nhận nguyên tắc rằng quyền được sống trong môi trường trong lành có thể được bảo vệ theo cơ chế tố tụng nhân quyền.
Tổ chức Hành động vì môi trường Đức chiến thắng trước Chính phủ Đức về vấn đề khí thải CO2
Những vụ kiện khí hậu dựa trên quyền con người tại châu Âu
Trước vụ kiện tại Đức, nhiều quốc gia châu Âu khác đã chứng kiến các vụ kiện khí hậu lịch sử. Tiêu biểu là vụ Urgenda Foundation kiện Chính phủ Hà Lan năm 2015, trong đó Tòa án Tối cao Hà Lan buộc nhà nước phải cắt giảm ít nhất 25% lượng phát thải khí nhà kính so với mức năm 1990 trước năm 2020, viện dẫn quyền được bảo vệ khỏi nguy cơ đe dọa đến tính mạng theo Công ước Nhân quyền châu Âu (ECHR).
Tại Pháp, vụ "Affaire du Siècle" (Vụ kiện thế kỷ) do bốn tổ chức phi chính phủ khởi xướng đã khiến chính phủ Pháp bị Tòa Hành chính Paris kết luận là "có lỗi vì không hành động đủ để chống biến đổi khí hậu". Vụ kiện này không chỉ mang lại thắng lợi pháp lý mà còn tạo nên hiệu ứng chính trị sâu rộng tại Pháp, buộc chính phủ phải điều chỉnh chính sách khí hậu.
Tại Bỉ, năm 2021, tổ chức Klimaatzaak cũng giành chiến thắng khi Tòa án Brussels xác định rằng chính phủ đã vi phạm cả luật quốc gia và quyền con người do không thực hiện đầy đủ nghĩa vụ bảo vệ khí hậu.
Những vụ kiện trên cho thấy xu hướng tư pháp hóa vấn đề khí hậu tại châu Âu, khi công dân và các tổ chức xã hội dân sự sử dụng cơ chế nhân quyền để buộc các chính phủ phải chịu trách nhiệm về hành động trong bảo vệ môi trường và sức khỏe cộng đồng.
Vai trò của Tòa án Nhân quyền châu Âu và phán quyết lịch sử năm 2024
Một trong những dấu mốc quan trọng trong xu hướng tư pháp hóa vấn đề khí hậu tại châu Âu là phán quyết mang tính lịch sử của Tòa án Nhân quyền châu Âu (ECHR) trong vụ kiện Verein KlimaSeniorinnen Schweiz và các cá nhân cao tuổi chống lại Chính phủ Thụy Sĩ vào tháng 4/2024. Đây là lần đầu tiên Tòa án ECHR ra phán quyết chính thức khẳng định rằng việc chính phủ không có hành động đầy đủ để chống biến đổi khí hậu là vi phạm quyền con người theo Công ước Nhân quyền châu Âu.
Tòa án nhấn mạnh rằng biến đổi khí hậu không chỉ là một vấn đề môi trường hay kinh tế, mà là một mối đe dọa hiện hữu đối với quyền sống, quyền được bảo vệ sức khỏe và đời sống gia đình của con người. Đặc biệt, Tòa xác định rằng các nhóm dễ bị tổn thương – chẳng hạn như người cao tuổi – có thể chịu tác động nghiêm trọng hơn từ các hiện tượng thời tiết cực đoan như sóng nhiệt, vốn đang gia tăng về tần suất và cường độ do biến đổi khí hậu.
Phán quyết buộc Thụy Sĩ phải sửa đổi chính sách khí hậu để đáp ứng các nghĩa vụ nhân quyền, đồng thời mở đường cho hàng loạt vụ kiện tương tự tại các quốc gia thành viên Hội đồng châu Âu. Quyết định này không chỉ tạo ra tiền lệ pháp lý, mà còn củng cố vị thế của ECHR như một thiết chế quốc tế có thể đóng vai trò tích cực trong việc thúc đẩy hành động khí hậu ở cấp quốc gia và khu vực.
Vai trò của Tòa án Nhân quyền châu Âu (ECtHR): Thiết lập chuẩn mực tư pháp khí hậu mới
Một bước ngoặt quan trọng trong xu hướng tư pháp khí hậu tại châu Âu là phán quyết ngày 9/4/2024 của Tòa án Nhân quyền châu Âu (ECtHR) trong vụ kiện do nhóm KlimaSeniorinnen (Hội phụ nữ cao tuổi vì khí hậu) khởi kiện Chính phủ Thụy Sĩ. Đây là lần đầu tiên ECtHR ra phán quyết xác định rõ mối liên hệ giữa quyền con người và biến đổi khí hậu, đặt nền móng pháp lý cho các vụ kiện tương tự trong tương lai.
Trong phán quyết, ECtHR tuyên bố rằng Chính phủ Thụy Sĩ đã vi phạm Điều 8 (quyền được tôn trọng đời sống riêng tư và gia đình) và Điều 6 (quyền được xét xử công bằng) của ECHR do không thực hiện đầy đủ các biện pháp ngăn chặn tác động tiêu cực từ biến đổi khí hậu. Tòa án nhấn mạnh rằng các chính phủ có nghĩa vụ tích cực trong việc giảm phát thải khí nhà kính và thiết lập các cơ chế pháp lý cụ thể nhằm bảo vệ người dân khỏi rủi ro khí hậu.
Phán quyết này có ý nghĩa vượt ra ngoài biên giới Thụy Sĩ, bởi ECtHR là thiết chế có thẩm quyền xét xử cuối cùng trong khối 46 quốc gia thành viên của Hội đồng châu Âu. Điều này mở ra khả năng cho công dân ở các quốc gia thành viên khác, trong đó có Đức, khởi kiện nhà nước khi cho rằng quyền con người của họ bị xâm phạm bởi sự thiếu hành động trong lĩnh vực môi trường và khí hậu.
Xu hướng tương lai: Khí hậu, tư pháp và sự chuyển đổi của luật nhân quyền
Những diễn biến trên cho thấy rõ một xu hướng nổi bật: luật nhân quyền đang ngày càng "xanh hóa", chuyển dịch từ việc bảo vệ các quyền cá nhân truyền thống (như quyền sống, quyền tự do, quyền riêng tư) sang bảo vệ các quyền liên quan đến môi trường – đặc biệt là quyền được sống trong môi trường trong lành, quyền được bảo vệ khỏi các rủi ro khí hậu. Đây không chỉ là sự mở rộng nội hàm của quyền con người, mà còn là dấu hiệu của sự chuyển mình trong tư duy pháp lý và vai trò của tòa án.
Trong bối cảnh này, các cơ quan tư pháp quốc gia và khu vực không còn là thiết chế thụ động, mà đang trở thành chủ thể tích cực trong việc thúc đẩy chính sách khí hậu. Tòa án đóng vai trò như “người giám sát cuối cùng”, buộc các chính phủ phải chịu trách nhiệm trước pháp luật và công luận nếu không hành động đủ mạnh để bảo vệ sức khỏe cộng đồng và môi trường.
Tại Đức, mặc dù các vụ kiện như ở Berlin-Brandenburg chưa tạo ra hiệu ứng pháp lý tức thì, nhưng đã góp phần định hình khung pháp lý và nhận thức xã hội về quyền khí hậu. Song song, những phán quyết mang tính chuẩn mực từ ECtHR hay Tòa án Tối cao các nước thành viên EU đang tạo nên một hệ sinh thái pháp lý mới, nơi quyền con người và bảo vệ môi trường gắn kết chặt chẽ.
Khi quyền con người là nền tảng của công lý khí hậu
Trong thế kỷ 21, ô nhiễm không khí và biến đổi khí hậu không còn là vấn đề kỹ thuật hay chính sách đơn thuần. Chúng là thách thức đạo đức và pháp lý toàn cầu, đòi hỏi phải được giải quyết trên nền tảng quyền con người. Các vụ kiện tại Đức, Hà Lan, Thụy Sĩ và các nước châu Âu khác đang đặt ra câu hỏi căn bản: liệu nhà nước có thể tiếp tục trì hoãn hành động khi sinh mệnh và sức khỏe của công dân bị đe dọa bởi ô nhiễm và khí hậu khắc nghiệt?
Tư pháp khí hậu, trong đó các tòa án trở thành điểm tựa của công lý, đang trở thành một phần không thể thiếu trong kiến trúc pháp lý của châu Âu. Việc công nhận quyền được sống trong môi trường trong lành như một quyền cơ bản sẽ là nền tảng cho các chiến lược pháp lý và chính sách khí hậu trong tương lai – không chỉ ở châu Âu, mà còn là hình mẫu tham khảo cho các hệ thống pháp luật khác, trong đó có Việt Nam.
Nguyên Hằng
Tài liệu tham khảo
