02/08/2025
Trong bối cảnh ô nhiễm không khí, biến đổi khí hậu và khủng hoảng sức khỏe cộng đồng ngày càng nghiêm trọng tại châu Phi, Hội nghị Bộ trưởng Môi trường châu Phi (AMCEN) lần thứ 20, tổ chức tại Nairobi, Kenya ngày 18/7/2025 đã đánh dấu một bước ngoặt đáng chú ý khi các Bộ trưởng khu vực chính thức thông qua Lộ trình khu vực mới cho Hành động chuyển đổi nhằm chấm dứt tình trạng đốt rác thải công khai. Đây là một sáng kiến chiến lược nằm trong khuôn khổ chương trình do Liên minh Khí hậu và Không khí Sạch (CCAC) tài trợ, nhằm giải quyết tận gốc một trong những thách thức môi trường cấp bách nhất tại châu Phi.
Toàn cảnh Hội nghị Bộ trưởng Môi trường châu Phi (AMCEN) lần thứ 20, tổ chức tại Nairobi, Kenya
Đốt rác lộ thiên – Một cuộc khủng hoảng thầm lặng
Châu Phi đang đối mặt với một thực trạng nghiêm trọng với khoảng 180 triệu tấn rác thải được sinh ra mỗi ngày tại khu vực cận Sahara, trong đó tới 90% không được xử lý an toàn mà bị đổ lộ thiên hoặc đốt trực tiếp ngoài trời. Việc đốt rác không kiểm soát không chỉ phát thải các chất ô nhiễm khí hậu tồn tại ngắn hạn như cabon đen, methane, mà còn giải phóng các hợp chất độc hại ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe người dân – đặc biệt là phụ nữ, trẻ em và các cộng đồng nghèo sống gần bãi rác. Tình trạng này góp phần làm trầm trọng thêm biến đổi khí hậu toàn cầu, suy giảm chất lượng không khí đô thị và làm tăng gánh nặng bệnh tật tại các quốc gia đang phát triển.
Nhận thức rõ quy mô và hệ lụy của vấn đề, AMCEN đã phát động và thông qua một lộ trình khu vực mang tính chuyển đổi, xác định mục tiêu giảm 60% tình trạng đốt rác ngoài trời vào năm 2030 và chấm dứt hoàn toàn vào năm 2040. Một lộ trình có hệ thống, khả thi và mang tính địa phương hóa cao, được thiết kế dựa trên một quá trình tham vấn kỹ lưỡng với hơn 250 bên liên quan – từ các bộ ngành, chính quyền địa phương, tổ chức xã hội dân sự... Cấu trúc của lộ trình bao gồm ba trụ cột chính: Đánh giá tình hình quản lý chất thải hiện tại, nhận diện các rủi ro về sức khỏe và môi trường, cùng những trở ngại về tài chính – kỹ thuật; Đề xuất những chiến lược then chốt, các hành động ưu tiên như cải thiện thu gom chất thải, xây dựng mô hình kinh tế tuần hoàn, đầu tư cơ sở xử lý chất thải hiện đại. Sau đó là hướng dẫn cụ thể để các địa phương xây dựng kế hoạch hành động phù hợp với điều kiện, năng lực và nhu cầu thực tế của từng cộng đồng.
Lộ trình cũng đặc biệt chú trọng đến vai trò của chính quyền địa phương, được xác định là lực lượng tiên phong trong triển khai hành động thực tế: từ truyền thông nâng cao nhận thức, tổ chức phân loại tại nguồn, đến cải thiện dịch vụ thu gom và xây dựng hệ thống quản lý chất thải bền vững, thân thiện với khí hậu.
Thành phố Kisumu của Kenya là một trong những đô thị đầu tiên thực hiện thí điểm lộ trình này. Dưới sự điều phối của một Ủy ban đa bên, thành phố đã xây dựng và bắt đầu triển khai kế hoạch hành động giảm thiểu đốt rác ngoài trời, kết hợp giữa các biện pháp chi phí thấp và sáng kiến cộng đồng. Từ việc khuyến khích hộ gia đình phân loại rác tại nguồn, tổ chức mạng lưới thu gom hiệu quả hơn, đến xây dựng các chính sách khuyến khích doanh nghiệp tham gia vào chuỗi xử lý rác, Kisumu đang cho thấy một hướng đi khả thi, nhân văn và có thể nhân rộng.
Ông Benard Otieno Ojwang, Trưởng phòng Quản lý tài nguyên thiên nhiên và môi trường thành phố Kisumu chia sẻ: “Chúng tôi đang từng bước kết nối nguồn lực địa phương với chính sách quốc gia và tài chính quốc tế, để hiện thực hóa tầm nhìn về một hệ thống quản lý chất thải bền vững và công bằng.”
Một điểm nhấn của lộ trình lần này là sự công nhận chính thức vai trò của những người nhặt rác, vốn là những người ở tuyến đầu của hệ thống quản lý chất thải phi chính thức tại châu Phi. Họ không chỉ là nhóm chịu tác động nặng nề nhất từ việc đốt rác mà còn là lực lượng góp phần quan trọng vào quá trình phân loại, thu gom và tái chế.
Hợp tác đa bên vì một tương lai sạch hơn
Lộ trình khu vực được xây dựng với sự phối hợp chặt chẽ giữa nhiều tổ chức quốc tế như UNEP, UN-Habitat, Practical Action, Engineering X, Viện Chiến lược Môi trường Toàn cầu (IGES), Hiệp hội chất thải rắn quốc tế (ISWA), cùng các đối tác tài chính, xã hội dân sự và cơ quan chính phủ. Sự hợp tác này phản ánh một xu hướng toàn cầu hóa trong các nỗ lực địa phương – nơi các giải pháp môi trường chỉ có thể bền vững nếu được hỗ trợ bởi cả chính sách, nguồn lực và cam kết dài hạn từ nhiều phía. Lộ trình này là bước tiến quan trọng giúp châu Phi hành động một cách bài bản, có hệ thống và mang tính chuyển đổi thực sự. Nó đánh dấu cam kết mạnh mẽ của khu vực đối với các mục tiêu sức khỏe cộng đồng, công bằng môi trường và hành động vì khí hậu.”
Lộ trình khu vực lần này không chỉ là một cam kết chính trị, mà còn là một công cụ hành động cụ thể, hỗ trợ chính quyền địa phương lập kế hoạch, kêu gọi tài chính, huy động cộng đồng và triển khai các mô hình quản lý rác thải phù hợp với điều kiện thực tiễn. Với quyết tâm chính trị, sự đồng thuận của các bên liên quan và hỗ trợ quốc tế, châu Phi đang có cơ hội tạo ra một bước ngoặt thực sự trong quá trình chuyển đổi hệ thống quản lý chất thải, hướng tới một tương lai không còn khói rác – xanh hơn, khỏe mạnh hơn và bền vững hơn.
Nam Việt
