Yếu tố đặc hữu của hệ thực vật cao nguyên đá Đồng Văn, tỉnh Hà Giang

04/05/2021

    Từ cuối thế kỷ 17, Karst vốn là địa danh của một vùng núi đá vôi thuộc Liên bang Nam Tư (cũ). Điều bất ngờ là, Karst đã trở thành một từ được nhiều nhà khoa học chuyên nghiên cứu về địa lý, địa chất trên phạm vi toàn thế giới dùng để gọi chung cho bất kỳ vùng núi đá vôi nào trên hành tinh của chúng ta.

    Kể từ thời gian đó cho đến thế kỷ 19, chưa có những khám phá mới về giá trị nhiều mặt của các vùng núi đá vôi trên Trái đất thể hiện ở tính đa dạng địa chất với những đặc điểm về địa tầng, cổ sinh, điều kiện môi trường cổ sinh thái, thạch học, cấu trúc, khoáng sản, cảnh quan, lịch sử tiến hóa địa chất khu vực...

    Tuy nhiên, vào giữa thế kỷ 19 và nhất là trong thế kỷ 20, nhiều vùng đá vôi của một số quốc gia trong đó có Việt Nam đã được khám phá, khảo sát, nghiên cứu. Nhiều kỳ quan được phát hiện và trong xếp hạng đã vượt hẳn Karst của Liên bang Nam Tư cũ. Với Việt Nam đó chính là hệ thống hang động ở vịnh Hạ Long và không chỉ có Hạ Long, địa hình Karst kỳ vĩ và độc đáo với hang động, hẻm núi sâu, thung lũng, sông, suối… đã tạo ra đèo Mã Pì Lèng, cùng với nhiều cảnh quan thiên nhiên độc đáo làm nên địa danh: Công viên địa chất toàn cầu – Cao nguyên đá Đồng Văn.

     Sẽ là khiếm khuyết nếu như chỉ đề cập đến các yếu tố vô sinh trên cao nguyên đá Đồng Văn mà không quan tâm đến yếu tố hữu sinh, cụ thể là hệ thực vật và hệ động vật. Bởi vì, chính các loài động vật, thực vật đặc hữu là nguồn tài nguyên vô giá mà không phải bất kỳ nơi nào cũng có được, đã góp phần tạo ra sự hấp dẫn về nhiều mặt của vùng đất biên cương, địa đầu Tổ quốc. Mặc dù vậy, trong bài viết này chỉ giới hạn thống kê các loài thực vật được ghi nhận là đặc hữu Bắc bộ, nghĩa là các loài chỉ phân bố trong phạm vi từ 20⁰ vĩ độ Bắc đến 23⁰ vĩ độ Bắc (ranh giới hành chính của Bắc bộ cũ).

Bảng 1. Danh sách các loài thực vật đặc hữu Bắc bộ của hệ thực vật cao nguyên đá Đồng Văn

Số TT loài	Tên khoa học	Tên Việt Nam
1	2	3
	I. Polypodiophyta	Ngành Dương xỉ
	1. Dryopteridaceae	Họ Mộc xỉ
1	Cyrtomium   pusillum	Cung xỉ pusillum
	II. Pinophyta	Ngành Thông
	2. Taxaceae	Họ Thông đỏ
2	Amentotaxus   hatuyensis	Dẻ tùng sọc nâu
	III. Magnoliophyta	Ngành Mộc lan
	A. Magnoliopsida	Lớp Mộc lan
	3. Acanthaceae	Họ Ô rô
3	Staurogyne   purpurea	Nhụy thập
	4. Annonaceae	Họ Na
4	Uvaria  gradisepala	Bù dẻ
	5. Apiaceae	Họ Hoa tán
5	Xyloselinum  leonidii	Xylo  leonid
6	Xyloselinum  vietnamense	Xylo  Việt nam
	6. Araliaceae	Họ Ngũ gia bì
7	Schef lera   palmiformis	Chân chim dạng cọ
8	Schefflera  pes - avis	Chân chim đá vôi
9	Schefflera  petelotii	Chân chim pêtơlô
	7. Asteraceae	Họ Cúc
10	Carpesium  rivularis	Rỉ sắt rivu
	8. Begoniaceae	Họ Thu hải đường
11	Begonia  balansaeana	Thu hải đường balansa
12	Begonia baviensis	Thu hải đường ba vì
13	Begonia  pseudodryalis  var. bitepala	Thu hải đường giả
14	Begonia   semilunata	Thu hải đường nửa
	9. Berberidaceae	Họ Hoàng liên gai
15	Podophyllum   tonkinense	Bát giác liên
	10. Bignoniaceae	Họ Núc nác
16	Fernandoa  brilletii	Đinh thối
17	Radermachera  stellata	Rà đẹt sao
	11. Burmanniaceae	Họ Cào cào
18	Burmannia   coerulea	Cào cào
	12. Caesalpiniaceae	Họ Vang
19	Gleditsia   pachycarpa	Bồ kết quả dày
	13. Elaegnaceae	Họ Nhót
20	Elaeagnus  bonii	Nhót rừng
	14. Ericaceae	Họ Đỗ Quyên
21	Vaccinium  empetrum	Sơn trâm
	15. Euphorbiaceae	Họ Thầu dầu
22	Cleistanthus   petelotii	Cọc rào đá vôi
	16. Fabaceae	Họ Đậu
23	Ormosia  integrifolia	Ràng ràng inte
	17. Flacourtiaceae	Họ Mùng quân
24	Bennetiodendron  cordatum	Ben nét
	18. Gesneriaceae	Họ Tai voi
25	Chirita  balansae	Cày rita  balansa
26	Chirita   crassifolia	Cày rita
27	Metabriggsia   racemada	Sơn nữ
28	Paraboea  minutiflora	Song bế hoa nhỏ
29	Paraboea   umbellata	Song bế tán
	19. Hamanelidaceae	Họ Hồng quang
30	Loropetalum  flavum	Chắp tay tra
	20. Hypericaceae	Họ Ban
31	Hypenicum  lissectum	Ban tròn
	21. Lamiaceae	Họ Bạc hà
32	Elsholtzia  winitiana  var. dongvanensis	Kinh giới Đồng Văn
	22. Lauraceae	Họ Long não
33	Connamomum  auricolor	Re tía
34	Lindera  racemosa	Lòng trứng hoa vàng
	23. Melastomataceae	Họ Mua
35	Phyllagathis   longicalcarata	Me nguồn cọc rào
	24. Moraceae	Họ Dâu tằm
36	Streblus  vidanii	Ruối vidan
	25. Myrsinaceae	Họ Đơn nem
37	Ardisia  phankelociana	Cơm nguội lộc
	26. Piperaceae	Họ Hồ tiêu
38	Piper  filiferum	Tiêu fi li
39	Piper  pendulispican	Tiêu pen
	27. Primulaceae	Họ Anh thảo
40	Primula  quanbaensis	Anh thảo quản bạ
41	Primula  urcesolata	Anh thảo uce
	28. Rosaceae	Họ Hoa hồng
42	Rubus   chaetophorus	Đum mang tơ
43	Rubus   ovatus	Đum trứng
44	Rubus  tonkinensis	Tầm xuân
	29. Rubiaceae	Họ Cà phê
45	Ixora cephalophora	Trang mang đầu
46	Ophiorrhiza  oamplifolia	Xà căn lá rộng
47	Psychotria   bonii	Lấu bon
48	Spiradiclic  leptobotrya	Lưỡng luân đuôi hẹp
49	Wendlandia  tonkiana	Hoắc quang bắc bộ
	30. Rutaceae	Họ Cam
50	Atalantia   guilaumini	Quýt rừng
51	Zanthoxylum   integrum	Sẻn  inte
	31. Sapindaceae	Họ Bồ hòn
52	Allophyllus   candatus	Mắc cá đuôi
	32. Staphyleaceae	Họ Ngô vàng
53	Turpnia  hatuyenensis	Ngô vàng Hà tuyên
	33. Verbenaceae	Họ Cỏ roi ngựa
54	Clerodendon  tonkinense	Ngọc nữ bắc bộ
	34. Violaceae	Họ Hoa tím
55	Viola  petelotii	Hoa tím pêtơlô
	35. Viscaceae	Họ Ghi
56	Viscum  album var. meridianum	Ghi trắng
	B. Lilipsida	Lớp Hành
	36. Araceae	Họ Ráy
57	Alocasia   macrorrhizos	Ráy
	37. Arecaceae	Họ Cau
58	Trachycarpus   geminisectus	Cọ lá sinh đôi
59	Arenga  gracilis	Búng bang mảnh
	38. Commelinaceae	Họ Thài lài
60	Streptolorion  volubile  var. angustifolius	Trúc diệp tử
	39. Convallariaceae	Họ Mạch môn đông
61	Aspidistra   neglecta	Hoa trứng nhện
62	Aspidistra  nganii	Hoa trứng ngân
63	Tupistra  obliqua	Từ bích
64	Tupistra    patula	Khai khẩu
	40. Cyperaceae	Họ Cói
65	Carex  trongii	Cói trọng
	41. Liliaceae	Họ Hoa loa kèn
66	Lilium  poilanei	Hoa loa kèn nui
	42. Orchidaceae	Họ Lan
67	Bulbophyllum   arcuatilabium	Cầu diệp
68	Bulbophyllum  metallica	Cầu diệp mê ta
69	Bulbophyllum  ustulatum	Cầu diệp ustu
70	Calanthe  alleizettii	Kiều lam  aleizett
71	Cheirostylis  bipunctata	Thủ thư hai chấm
72	Cheirostylis  latipetata	Thủ thư lati
73	Coelogyne  dolichopoda	Thanh đạm doli
74	Coelogyne   lockii	Thanh đạm lộc
75	Epigeneium  chapaense	Thượng duyên sapa
76	Eria  calcarea	Nỉ lan canca
77	Gastrochilus   setosus	Túi thơ seto
78	Habenaria    calcicola	Hà biện canxi
79	Liparis   petelotii	Nhẵn diệp pêtơlô
80	Liparis   robustior	Nhẵn diệp rô bus
81	Luisia  appresifolia	Nhẵn diệp ap
82	Nervilia  gracilis	Trân châu mảnh
83	Renanthera   vietnamensis	Hồng nhung việt
84	Rhomboda  petelotii	Lan hình thoi pêtơlô
85	Sonerila  annamica	Đại bao nam
86	Sonerila  mollissima	Đại bao mon
87	Thrixspermum  hiepii	Mao tử hiệp
	43. Poaceae	Họ Hòa thảo
88	Indosasa  bacquangensis	Trúc đốt to bắc quang

Nguồn: Trung tâm Địa Môi trường và tổ chức lãnh thổ, Averyanov  L.V., Nguyen K.S., Tran T.H. , Averyanova  A.L., Maisak T.V., Nguyen H.T.

    Với diện tích 2300 km², chỉ chiếm 0,64% diện tích cả nước, nhưng hệ thực vật cao nguyên đá Đồng Văn có tới 88 loài đặc hữu Bắc bộ, chiếm 11,4% tổng số loài đặc hữu Bắc bộ của cả nước. Như vậy, có thể đánh giá, hệ thực vật cao nguyên đá Đồng Văn cho đến thời điểm này là địa danh có số loài đặc hữu Bắc bộ phong phú nhất cả nước, góp phần quan trọng trong việc bảo tồn các giá trị di sản địa chất, văn hóa – lịch sử đa dạng sinh học và phát triển kinh tế - xã hội của Công viên địa chất Toàn cầu – Cao nguyên đá Đồng Văn. Kết quả điều tra hệ thực vật cao nguyên đá Đồng Văn được thể hiện qua bảng sau:

Bảng 2. Sự phân bố số họ, chi và loài của hệ thực vật cao nguyên đá Đồng Văn

Số TT	Ngành	Số họ	Số chi	Số loài
1	Khuyết lá thông - Psilotophyta	1	1	1
2	Cỏ tháp bút - Equisetophyta	1	1	3
3	Thông đất - Lycopodiophyta	2	5	17
4	Dương xỉ - Polypodiophyta	28	69	180
5	Hạt trần – Gymnospermae	8	20	37
6	Hạt kín – Angiospermae	196	762	2000
6.1	Lớp Hai lá mầm - Dicotyledones	155	459	1447
6.2	Lớp Một lá mầm - Monocotyledones	41	303	553
	Tổng	236	858	2238

    Như vậy, hệ thực vật cao nguyên đá Đồng Văn có đầy đủ 6 ngành thực vật bậc cao có mạch, đặc biệt là sự phát hiện được ngành Khuyết lá thông vì ngành này chỉ duy nhất có 1 họ, 1 chi và trên thế giới, ngành này cũng chỉ có 6 loài, số lượng cá thể rất ít, chỉ xuất hiện ở những nơi có rừng nguyên sinh.

     Mười họ giầu loài nhất có tổng số loài chiếm tới 38,46% tổng số loài của hệ thực vật, tương đương với một số hệ thực vật khác ở Việt Nam, ví dụ, hệ thực vật Lâm Sơn (Lương Sơn, Hòa Bình), tỉ lệ này là 36,2%, hay hệ thực vật Việt Nam là 37,9%. Có thể xem đây là bộ mặt của mỗi hệ thực vật, đặc trưng cho từng vùng khí hậu khác nhau, là chỉ số so sánh đáng tin cậy, vì nó không phụ thuộc vào diện tích cũng như mức độ phong phú về loài của hệ thực vật. Bảng sau đây thống kê số lượng loài của 10 họ giàu loài nhất ở hệ thực vật cao nguyên đá Đồng Văn.

Bảng 3. Mười họ giầu loài nhất của hệ thực vật cao nguyên đá Đồng Văn

Số TT	Tên khoa học	Tên Việt Nam	Số loài
1	Orchidaceae	Họ Lan	242
2	Fabaceae	Họ Đậu	85
3	Asteraceae	Họ Cúc	85
4	Poaceae	Họ Hòa thảo	65
5	Euphorbiaceae	Họ Thầu dầu	53
6	Urticaceae	Họ Gai	53
7	Rubiaceae	Họ Cà phê	50
8	Rosaceae	Họ Hoa hồng	46
9	Polypodiaceae	Họ Dương xỉ	44
10	Moraceae	Họ Dâu tằm	44
	Tổng		766(38,46%)

    Tài nguyên thực vật của hệ thực vật cao nguyên đá Đồng Văn được sắp xếp theo nhóm giá trị sử dụng sau đây: (1) Nhóm có giá trị làm thuốc; (2) Nhóm cho gỗ (3) Nhóm làm thực phẩm; (4) Nhóm làm cảnh; (5) Nhóm có giá trị sử dụng khác.

    Đối với nhóm có giá trị làm thuốc đã xác định được 834 loài, trong đó có nhiều cây thuốc rất có giá trị như: Chân chim gai (Acanthopanax  trifoliatus ), Ngũ gia bì hương (Acanthopanax gracilistylus), Vũ diệp tam thất, (Panax bipinnatifidum), Biến hóa núi cao (Asarum balansa), Chu sa liên (Aristolochia tuberose), Mã đậu linh quảng tây (Aristoliachia kwangsiensis), Nấm đất (Balanophora laxiflora), Bát giác liên (Podophyllum  tonkinense), Hoàng liên gai (Berberis wallichiana), Mã hồ (Mahonia nepalensis), Giảo cổ lam (Gymnostemma pentaphyllum), Ấu tẩu (Cyperus  esculentus), Bạch huệ núi (Lilium browii), Bình vôi (Stephania cepharantha), Kim tuyến tơ (Aonectochilus sataceus), Hà thủ ô đỏ (Fallopia multiflora).

    Như vậy, cùng với vị trí địa lý, điều kiện thổ nhưỡng, vi khí hậu có nhiều nét độc đáo nên hệ thực vật cao nguyên đá Đồng Văn có đến 834 loài cây thuốc, chiếm 21,5% tổng số loài  cây thuốc có giá trị của cả nước (Việt Nam có 3870 loài cây thuốc).

    Để bảo tồn và phát huy những giá trị to lớn của hệ thực vật đặc hữu tại cao nguyên đá Đồng Văn rất cần sự vào cuộc của UBND tỉnh cùng với các Ban, ngành nghiên cứu làm rõ giá trị của cao nguyên đá Đồng Văn, từ đó hướng tới sử dụng hợp lý các giá trị thiên nhiên, phục vụ sự nghiệp phát triển của địa phương.

TS. Lê Trần Chấn, ThS. Vũ Thị Cúc, Tạ Thùy Dương

                                                Trung tâm Địa Môi trường và Tổ chức Lãnh thổ

(Nguồn: Bài đăng trên Tạp chí Môi trường số 4/2021)