08/09/2020
Dân tộc Bahnar thuộc hệ ngữ Nam Á, nhóm Môn-Kh’me, là một trong các dân tộc bản địa Tây Nguyên giàu bản sắc văn hóa, sinh tụ chủ yếu trên địa bàn tỉnh Gia Lai, Kon Tum. Đồng bào dân tộc Bahnar sống hài hòa, gắn bó và phụ thuộc vào rừng đã đúc kết nên hệ thống tri thức bản địa trong khai thác và sử dụng tài nguyên rừng. Hệ thống tri thức này phong phú về nội dung, đa dạng về thể thức, có ý nghĩa khoa học và thực tiễn, đang bị mai một, biến cải trước sự thay đổi của điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội.
Tri thức bản địa người Bahnar trong khai thác và sử dụng gỗ
Tại vùng đệm VQG Kon Ka Kinh, 91% nhà của người Bahnar được làm bằng gỗ. Người Bahnar nhận thức rằng, gỗ là tài nguyên quý, có nhiều loại, mỗi loại thích hợp với một mục đích. Theo đó, có 4 loài thực vật được người dân chọn khai thác sử dụng làm cột cái là gõ đỏ, trắc, lim xẹt, giáng hương, đây là các loại gỗ quý, bền, chắc, không mối mọt. 7 loài được khai thác sử dụng làm cột phụ, kèo là những loài phổ biến trong vùng là sao xanh, sao đen, bằng lăng nước, giổi xanh, chò chỉ, chò đen, sến mủ. 4 loài là thông nàng, pơ mu, gáo vàng, thông tre được khai thác để xẻ ván làm sàn, dựng vách, đây là những loài gỗ có vân đẹp, dẻo, nhẹ và không mối mọt. 2 loài được ưa chuộng sử dụng làm quan tài là xoan, xoan đào, loại này có đặc tính mềm, xốp, nhẹ và dễ đẽo gọt. Ngoài mục đích làm nhà rông, nhà ở, người dân còn sử dụng 6 loài để bán, tăng thêm thu nhập, đó là thông nàng, trắc, pơ mu, gáo vàng, thông tre, giáng hương.
Để khai thác gỗ, người dân đi theo nhóm 5 - 7 người có kinh nghiệm, khỏe mạnh và ở các độ tuổi khác nhau. Họ mang theo dụng cụ (cưa tay, rìu, rựa, xà gạc...), chuẩn bị lễ vật, lương thực ở lại hàng tuần trong rừng để tìm cây gỗ vừa ý. Đó là cây có thân thẳng, không cụt ngọn, đường kính ngang ngực khoảng 25-40 cm, tùy theo dự định làm nhà nhỏ hay lớn. Trước khi chặt cây, họ tiến hành nghi lễ xin phép thần rừng, thần cây. Lễ vật là ghè rượu, con gà và tấm lòng thành kính. Gỗ chặt hạ xong có thể kéo về để ở vườn hoặc bỏ lại trong rừng. Một năm sau gỗ được đem về sử dụng. Người dân cho rằng, đây là cách để cho gỗ trải qua mưa nắng, chống mối mọt sau này.
Từ khi thành lập Khu Bảo tồn thiên nhiên (1999), VQG Kon Ka Kinh (2003), việc tự do chọn và khai thác gỗ là vi phạm pháp luật. Người dân trong vùng đệm chỉ được khai thác gỗ làm nhà theo Chương trình 167, 134 và chính sách hỗ trợ gỗ làm nhà mới, sửa nhà cũ của tỉnh. Với các chương trình này, họ khai thác những cây gỗ đã được chủ rừng chỉ định. Vì vậy, kiến thức về chọn cây, khai thác và sử dụng gỗ truyền thống không còn được thực hành, tiếp diến, đang có nguy cơ suy giảm.
Tri thức bản địa người Bahnar trong khai thác và sử dụng lâm sản ngoài gỗ (LSNG)
Người dân vào rừng tìm nấm quý
LSNG được người Bahnar khai thác và sử dụng rất đa dạng. Hiện đã có 102 loài thuộc 95 chi, 54 họ, 37 bộ, 5 lớp, 3 ngành thực vật sống ở các sinh cảnh khác nhau được khai thác và sử dụng làm dược liệu, chữa trị 11 nhóm bệnh thường gặp trong cộng đồng. Qua điều tra đã phát hiện 82 loại LSNG được người dân sử dụng phổ biến. Trong đó có 55 loại có nguồn gốc thực vật, 27 loại có nguồn gốc động vật. Người Bahnar vùng đệm đã khai thác 7 loài thực vật lấy quả, 2 loài lấy củ, 22 loài thực vật, các loại măng, nấm lấy thân, bẹ, lá để ăn là phần quan trọng trong sinh kế, cứu đói, đặc biệt vào mùa giáp hạt. 14 loài làm nguyên liệu sản xuất vật dụng, dụng cụ lao động, 4 loài làm cảnh và 5 loài lấy củi.
Trong khai thác, người dân tuân thủ nghiêm ngặt một số nguyên tắc nhất định đối với từng loại LSNG. Khi chặt tre gai, tre lồ ô, giang người dân chọn cây đủ tiêu chuẩn, chặt cách gốc 80-100 cm, phần còn lại làm chỗ dựa cho măng khỏi bị gió gãy hoặc động vật phá hại. Họ không thu hái lứa măng mọc đầu mùa, bởi măng lúc này còn nhiều vị chát, đắng. Thực chất là tạo điều kiện để chúng phát triển thành cây trưởng thành. Các loài song mây, họ chọn khai thác những cây dài hơn 5 m. Các loài rau, củ chỉ khai thác một phần mà không nhổ hết cả bụi, đám.
Ở vùng đệm VQG Kon Ka Kinh, nhiên liệu đun nấu là củi. Củi được thu lượm từ rừng tự nhiên, rừng trồng, vườn hộ. Cành, nhánh khô của đa số các loài thực vật đều được người dân sử dụng để đun nấu. Tuy nhiên ở một số làng như Pơ Ngal, Tăng, Kon Lốc 1, Kon Bông 2, người dân chọn loài dẻ rừng, dẻ cau, kơ nia và thành ngạnh để làm củi. Đây là những loài cây có nhựa, đun nấu rất đượm và tỏa nhiều năng lượng. 4 loài bời lời mọc tự nhiên trong VQG vẫn còn phổ biến ở gần làng Pơ Ngal và một số ở làng Dekjieng, Kon Nát được người dân thu hái để bán cho thương lái vào đầu mùa khô hoặc khi thiếu đói. 4 loài được khai thác cả cây để bán làm cảnh là nhược hùng luân sinh, đa tía, vả, si, sanh. Tổng số loài có khả năng khai thác để bán lên tới 15 loài là chôm chôm, măng các loại, nhược hùng luân sinh, đa tía, vả, si, sanh, mây nếp, bời lời nhớt, bời lời vòng, bời lời đẹc, bời lời Sri Lanca, đót, rau dớn. Dụng cụ khai thác chủ yếu bằng tay, dao, rựa và cuốc. Sản phẩm thu được đa số dùng ngay, một số được chế biến đơn giản, phơi khô, cất trữ, dùng dần. Tất cả các sản phẩm đem bán đều chưa qua chế biến hay sơ chế, giá bán thấp là thiệt thòi đối với người dân vùng đệm.
Bên cạnh đó, người dân đã khai thác 15 loài động vật rừng, 10 loài động vật thủy sinh và một số loài khác để làm thực phẩm. Trong đó có 12 loài, ngoài đáp ứng nhu cầu tại chỗ còn được xem là hàng hóa, bán, tăng thu nhập như tắc kè, kì đà hoa, cu gáy, gà rừng, nai, mang Trường Sơn, sơn dương... Đi săn tập thể là truyền thống của người Bahnar, họ thường tổ chức thành nhóm 10 - 20 người, đi săn mỗi đợt 2 - 5 ngày. Nếu săn được thú lớn thì đem tới nhà rông, làm thịt và chia đều cho các thành viên trong cộng đồng. Dụng cụ để săn bắt động vật rừng chủ yếu là bẫy sập, bẫy thò, bẫy thòng lọng, cung tên... Người dân hiểu rõ tập tính của các loài động vật là đối tượng săn bắt về cách tìm mồi, tìm nước uống và làm tổ. Chẳng hạn: Dúi thường làm hang ở gốc tre gai, tre lồ ô, giang. Vào mùa măng mọc, dúi ra ăn măng. Người dân đặt bẫy hoặc dùng cuốc đào hang bắt dúi. Sau các cơn mưa kéo dài, ếch thường ghép đôi, người dân tìm đến các hốc đá ven suối để bắt ếch...
Để đánh bắt động vật thủy sinh, người dân thường dùng đó, cần câu, giã lá cây có chất độc rải xuống nước từ đầu nguồn để thuốc cá. Cá bị nổ mắt, nổi lên, họ đi xuôi theo dòng nước vớt cá. Ở điều kiện phù hợp, họ còn khoanh vùng tát nước để bắt cá. Ngày nay người dân dùng điện để chích, rà là hình thức khai thác hủy diệt, làm cạn kiệt nguồn lợi thủy sản trong vùng. Việc săn bắt động vật hoang dã đã bị cấm cùng với sự giảm sút nghiêm trọng cả về số lượng lẫn chủng loại các loài thú lớn. Đi săn tập thể không còn được thực hiện trừ khi có người trong làng phát hiện dấu vết của loài thú lớn.
Phân công lao động trong khai thác lâm sản của người Bahnar
Phân công lao động trong khai thác lâm sản của người Bahnar vùng đệm VQG Kon Ka Kinh theo giới và tuổi đối với từng lĩnh vực cụ thể, phụ thuộc nhiều vào tính chất công việc và loại sản phẩm. Khai thác gỗ, săn bắt động vật hoang dã là công việc nặng nhọc chỉ dành cho nam giới tuổi trung niên, thanh niên và một số người già còn khỏe mạnh, có nhiều kinh nghiệm. Bắt tôm, tép và thu hái rau, nấm chỉ dành cho nữ giới. Người Bahnar có câu “Bok rok pơtep, bok sép pơdya” (con gái phải đi suối bắt tôm, bắt tép, con trai phải lên rừng bắt chim, bắt chuột”. Những lĩnh vực lao động khác đều có sự tham gia của cả giới nam và nữ. Tuy nhiên, nam giới chiếm tỷ lệ (56,2%) cao hơn so với nữ giới lĩnh vực này. Trung niên là lực lượng lao động chính trong khai thác lâm sản, chiếm 42,7%. Tiếp đến là thanh niên, 27,1%. Người già và trẻ em đóng góp 22% và 8,2% lực lượng lao động. Điều này phản ánh năng suất lao động thấp, đời sống khó khăn của người dân vùng đệm.
Người Bahnar vùng đệm VQG Kon Ka Kinh đã tích lũy được nhiều tri thức trong khai thác, sử dụng tài nguyên rừng. Họ đã khai thác 18 loài thực vật lấy gỗ, 82 loại LSNG dùng làm lương thực, thực phẩm, nguyên liệu sản xuất vật dụng, công cụ lao động, chữa bệnh và trao đổi tăng thêm thu nhập. Cách thức, công cụ khai thác đơn giản, năng suất không cao, ít ảnh hưởng đến nguồn tài nguyên rừng. Phân công lao động khai thác từng loại lâm sản theo giới và tuổi rõ rệt. Nam giới, tuổi trung niên là lao động chính trong vùng (chiếm 56,2%) và đảm nhận những công việc nặng nhọc. Thời gian khai thác phụ thuộc vào sự tồn tại, sinh trưởng của lâm sản, nhu cầu sử dụng của người dân. Có 7 nhóm sản phẩm được khai thác liên tục và 6 nhóm khai thác theo mùa.
Tri thức khai thác và sử dụng tài nguyên rừng của người Bahnar được lưu truyền, tiếp biến trong cộng đồng dưới dạng thức thực hành xã hội. Một số tri thức đang bị xói mòn, mai một, mất dần cùng với sự cạn kiệt của các loại tài nguyên rừng. Một số tri thức đang bị cải biến theo chiều hướng không tốt trong việc sử dụng công cụ, cách thức khai thác sản phẩm rừng. Vì vậy, cần thực hiện hiệu quả công tác bảo tồn, phát triển tài nguyên rừng, tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức của người dân nhằm phát huy tri thức bản địa người Bahnar vùng đệm VQG Kon Ka Kinh.
Nguyễn Thị Thu Hà
(Nguồn: Bài đăng trên Tạp chí Môi trường số 8/2020)
