06/07/2021
Những con số đáng báo động về lượng chất thải điện tử (CTĐT) hàng ngày thải ra môi trường đang dấy lên mối lo ngại lớn đối với môi trường sống và sức khỏe con người trên thế giới. Đó chính là lý do mà nhiều quốc gia phải triển khai các giải pháp cấp bách nhằm tăng cường tái chế CTĐT, góp phần BVMT và giảm thiểu những tác hại từ CTĐT đối với môi trường, bảo vệ sức khỏe con người.
Theo Báo cáo Giám sát CTĐT toàn cầu năm 2020 của Tổ chức Đối tác thống kê CTĐT toàn cầu và Chương trình Môi trường Liên hợp quốc (UNEP), năm 2019, lượng CTĐT được thải ra trên thế giới ở mức kỷ lục là 53,6 triệu tấn, tăng lên 21% so với 5 năm trước. Trong đó, châu Á là nơi tạo ra nhiều nhất với khoảng 24,9 triệu tấn, tiếp đến là châu Mỹ với 13,1 triệu tấn, châu Âu 12 triệu tấn, châu Phi, châu Đại Dương ần lượt là 2,9 và 0,7 triệu tấn. Các quốc gia đứng đầu về lượng rác thải điện tử là Trung Quốc 10,1 triệu tấn, Mỹ 6,9 triệu tấn và Ấn Độ là 3,2 triệu tấn. Tổng cộng 3 nước này chiếm gần 38% lượng rác thải điện tử trên toàn cầu năm 2019. Tuy nhiên, chỉ có khoảng 17,4% trong tổng số 53,6 triệu tấn CTĐT trên thế giới được thu gom và tái chế trong năm 2019, trong đó, châu Âu là nơi đạt tỷ lệ tái chế CTĐT cao nhất với 42%, còn châu Á chỉ ở mức 12%.
Các chuyên gia môi trường cho rằng, nếu CTĐT bị thải ra môi trường mà không được thu gom, xử lý đúng cách, sẽ phát sinh các chất độc hại, nguy hiểm có thể gây tác hại tới sức khỏe con người và môi trường như: Chì, thủy ngân, cadmium, bari, các chất chống cháy... Khi những chất độc hại này ngấm vào đất sẽ ảnh hưởng đến cây trồng, chất lượng lương thực thực phẩm, hoặc ngấm vào nguồn nước ngầm, nước mặt ở các ao, hồ, sông suối, dẫn đến các loài động vật thủy sinh có thể bị bệnh, gây ra sự mất cân bằng trong hệ sinh thái. Con người nếu sử dụng nguồn nước này, cũng sẽ bị ảnh hưởng trực tiếp như mắc bệnh ung thư, bệnh ngoài da, tổn thương mắt, não, thận, gan... thậm chí tử vong. Theo Tổ chức Đối tác thống kê CTĐT toàn cầu, khoảng 17,4% CTĐT được tái chế trên thế giới, điều đó có nghĩa là gần 60 tỷ USD có trong vàng, bạc, đồng, platinum và những vật liệu giá trị khác đã bị vứt đi, hoặc đốt bỏ thay vì thu gom, xử lý và tái chế. Số tiền đang bị lãng phí này gấp 3 lần sản lượng hàng năm của các mỏ bạc trên thế giới, cao hơn GDP hàng năm của hơn 120 quốc gia. Rõ ràng, việc tái chế CTĐT là rất cần thiết, nhằm thu hồi các kim loại có giá trị và các vật liệu khác từ thiết bị điện tử, tiết kiệm tài nguyên thiên nhiên (năng lượng), giảm chất thải sản xuất, đồng thời, giảm thiểu ô nhiễm môi trường.
Trên thế giới, có nhiều quốc gia quan tâm đến tái chế CTĐT, điển hình là Thụy Sỹ. Mặc dù, là một trong những nước sản xuất CTĐT lớn nhất toàn cầu, chỉ tính năm 2016, Thụy Sỹ sản xuất khoảng 184 kiloton (đơn vị trọng lượng 1.000 tấn), nhưng tỷ lệ thu gom và tái chế CTĐT đạt 75%, với 134 kiloton, năm 2018, tỷ lệ tái chế rác thải điện tử kỹ thuậ số cao tới 95%. Điều này có được là nhờ vào các chính sách rõ ràng, minh bạch của Chính phủ Thụy Sỹ về tái chế CTĐT, cùng với sự phát triển mạnh mẽ của các hệ thống thu mua CTĐT trên cả nước, giúp cho người tiêu dùng có thể bán các loại rác thải điện tử một cách linh hoạt, tăng thu nhập. Trong đó, hệ thống tái chế CTĐT Swico là hệ thống hoạt động hiệu quả nhất của Thụy Sỹ hiện nay. Swico là tổ chức phi lợi nhuận quốc gia, vớicác thành phần là đại diện của Cơ quan Môi trường, Rừng và Cảnh quan Liên bang Thụy Sỹ (SAEFL), Quỹ Bảo vệ Người tiêu dùng Thụy Sỹ (SKS), các công ty sản xuất, nhập khẩu hàng đầu của Thụy Sỹ trong lĩnh vực công nghệ thông tin, thiết bị văn phòng, điện tử tiêu dùng, phim/ảnh... Hệ thống Tái chế Swico hoạt động với mục đích thu gom các thiết bị điện và điện tử từ người tiêu dùng, sau đó thu hồi các kim loại có trong thiết bị điện cũ, tái chế và xử lý, giúp giảm thiểu ô nhiễm môi trường. Swico hợp tác chặt chẽ với các nhà bán lẻ, điểm thu gom tư nhân và công cộng, công ty tái chế để đảm bảo tất cả các thiết bị điện, điện tử đều được đưa đến các đại lý, hoặc bàn giao tại các điểm thu gom và được tái chế theo đúng quy định về môi trường. Khi tham gia vào Swico, các nhà sản xuất và nhập khẩu thiết bị điện, điện tử phải ký Công ước Tái chế Swico, trong đó đưa ra các quy định nghiêm ngặt về xử lý, tái chế CTĐT theo hướng thân thiện với môi trường và bảo tồn tài nguyên. Hiện nay, 90% sản phẩm điện, điện tử cũ đã qua sử dụng tại Thụy Sỹ đều đã được đưa vào hệ thống tái chế của Swico và Swico cũng đã xây dựng mạng lưới khoảng 7.000 điểm thu gom thiết bị điện, điện tử cũ trên khắp cả nước. Thông qua Swico, các thiết bị điện, điện tử thải bỏ được tháo dỡ một cách chuyên nghiệp, các thành phần có chứa chất độc hại trong các thiết bị điện, điện tử được loại bỏ, xử lý một cách an toàn về môi trường và sức khỏe con người. Trong 15 năm qua, “văn hóa tái chế CTĐT” của Thụy Sỹ đã được nước này tích cực chia sẻ kinh nghiệm, khuyến khích và hỗ trợ một số quốc gia triển khai thực hiện chương trình tái chế CTĐT như Peru, Colombia và Ai Cập
Ngoài ra, một mô hình thành công trong lĩnh vực tái chế CTĐT nữa là Đài Loan, nhờ vào những chính sách hiệu quả, nổi bật là Chương trình Tái chế 4 trong 1, được ban hành vào năm 1997. Chương trình nhằm mục đích giảm thiểu chất thải rắn đô thị, tăng cường tái chế và cải thiện ngành công nghiệp tái chế CTĐT. Theo Chương trình Trách nhiệm của Nhà sản xuất Mở rộng (EPR), các nhà sản xuất, nhập khẩu sản phẩm điện tử phải trả chi phí tái chế CTĐT cho Cơ quan BVMT Đài Loan (EPAT). Số tiền phí thu được từ các nhà sản xuất sẽ được EPAT đưa vào Quỹ Tái chế để hỗ trợ cho việc thu gom và tái chế CTĐT tại Đài Loan. Các nhà sản xuất và nhập khẩu thiết bị điện - điện tử ở Đài Loan phải nộp phí tái chế 2 tháng 1 lần. Chương trình Tái chế 4 trong 1 của Đài Loan hoạt động thông qua sự tham gia tích cực của 4 thành phần chính: Người dân (phân loại và đem rác thải tới các điểm thu gom); các nhà tái chế và thu gom tư nhân (mua chất thải có thể tái chế được quy định theo luật pháp, bao gồm CTĐT); các thành phố trực thuộc Trung ương và chính quyền địa phương tổ chức các đội thu gom rác; Quỹ Tái chế trợ cấp cho việc thu gom các loại chất thải có thể tái chế và các nhà tái chế tư nhân khác đáp ứng các tiêu chuẩn của EPAT.
Còn tại Mỹ, nhiều bang trên đất nước cũng đã ban hành các quy định, điều luật quy định chặt chẽ về tái chế CTĐT nhằm yêu cầu nhà sản xuất thu hồi thông qua các điểm thu gom tái chế tập trung, hoặc thuê các công ty bên thứ ba phụ trách và có trách nhiệm thực hiện tái chế CTĐT. Điển hình như bang Minnesota đã quy định các nhà sản xuất phải tái chế 80% trọng lượng sản phẩm họ bán ra trên toàn bang. Tại New York, theo Luật rác thải điện tử mới của Thành phố, người dân có thể tái chế ti vi, máy tính, thiết bị điện tử miễn phí và các nhà sản xuất phải có các chương trình thu hồi sản phẩm điện tử cũ tại các cửa hàng, đồng thời tuyên truyền rộng rãi cho người tiêu dùng về CTĐT. Hiện tại, đã có 25 bang của Mỹ đã có luật bắt buộc tái chế CTĐT và một số tiểu bang khác đang nỗ lực để thông qua luật mới, cũng như cải thiện chính sách hiện hành.
Tuy nhiên, để thúc đẩy tái chế CTĐT trên thế giới, Báo cáo Giám sát CTĐT toàn cầu năm 2020 đã đưa ra Sáng kiến Giải quyết vấn đề CTĐT (STEP), trong đó khuyến khích sự tham gia của các bên liên quan từ các ngành công nghiệp, học viện, Chính phủ, các tổ chức phi chính phủ, tổ chức quốc tế vào chu trình phát triển ngành công nghiệp tái chế CTĐT. Sáng kiến đã thiết lập bộ nguyên tắc hướng dẫn sau để phát triển các hệ thống quản lý CTĐT và chính sách pháp luật liên quan, bao gồm các nội dung: Xây dựng khung pháp lý minh bạch cho việc thu gom và tái chế CTĐT; Tăng cường trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất để hỗ trợ việc thu gom và tái chế CTĐT; Thực thi pháp luật cho tất cả các bên liên quan và gia tăng cơ chế giám sát, thực thi pháp luật trên toàn quốc để đảm bảo một “sân chơi bình đẳng” cho các nhà sản xuất; Tạo điều kiện đầu tư thuận lợi cho các nhà tái chế có tiềm năng; Hình thành hệ thống cấp phép, hoặc chứng nhận thông qua các tiêu chuẩn quốc tế về thu gom và tái chế CTĐT; Nếu tồn tại hệ thống thu gom CTĐT phi chính thức, hãy sử dụng hệ thống này để thu gom và đảm bảo CTĐT được gửi đến các nhà tái chế đã được cấp phép theo quy định. Khi địa phương không có cơ sở xử lý rác thải điện tử, thì phải đảm bảo khả năng tiếp cận tốt với phương pháp xử lý theo tiêu chuẩn quốc tế; Đảm bảo rằng chi phí để vận hành hệ thống thu gom, tái chế CTĐT là minh bạch và thúc đẩy cạnh tranh trong hệ thống; Tất cả các bên liên quan cần phải tham gia vào việc thu gom, tái chế CTĐT, tham khảo các phương pháp xử lý CTĐT khả thi, đảm bảo về môi trường; Nâng cao nhận thức về lợi ích của việc tái chế CTĐT đối với môi trường và nền kinh tế.
Phương Linh (Theo recycler.com)
(Nguồn: Bài đăng trên Tạp cí Môi trường số 6/2021)
