20/06/2025
Ô nhiễm từ khí thải giao thông, hoạt động công nghiệp và đốt sinh khối tràn lan đã gây ra những rủi ro nghiêm trọng cho sức khỏe tại nhiều thành phố ở châu Phi. Theo Báo cáo State of Global Air, riêng trong năm 2019, ô nhiễm không khí cướp đi sinh mạng của khoảng 1,1 triệu người ở châu Phi - con số này cao hơn cả tổng số người chết vì HIV/AIDS và sốt rét cộng lại. Trong đó, 63% các ca tử vong chủ yếu do đốt các loại nhiên liệu rắn như than đá, củi, than tổ ong để nấu ăn và sưởi ấm.
Kinh nghiệm của châu Phi
Để cải thiện chất lượng không khí, châu Phi đã triển khai các các sáng kiến đổi mới trong kiểm soát phát thải, giảm ô nhiễm không khí, cụ thể như tại thành phố Johannesburg, Nam Phi. Chính quyền thành phố đã hợp tác với một Công ty tư nhân chuyên về giám sát chất lượng không khí trong khuôn khổ Chính sách Ứng phó biến đổi khí hậu Quốc gia năm 2011. Dữ liệu từ Công ty này được cung cấp miễn phí cho Hệ thống Thông tin chất lượng không khí Nam Phi (SAAQIS), cho phép chính quyền đưa ra quyết định dựa trên bằng chứng rõ ràng. Còn tại Thủ đô Kigali, Rwanda thông qua kế hoạch Ngày “không xe”, Chính phủ Rwanda đã cấm các phương tiện cơ giới hoạt động vào một ngày mỗi tháng kể từ năm 2016 và hai tuần một lần kể từ 2017. Các nghiên cứu cho thấy, mức độ bụi mịn PM2.5 giảm 15% vào những ngày này. Đây cũng là dịp để các tổ chức phi chính phủ tổ chức khám sức khỏe, đo huyết áp và các hoạt động thể thao nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng về mối liên hệ giữa giao thông, ô nhiễm và sức khỏe.
Trạm sạc xe buýt điện tại Nhà máy ở Addis Ababa, Thủ đô Ethiopia
Tại Thành phố Addis Ababa, Ethiopia, từ những năm 1970, Chính phủ Ethiopia đã khuyến khích người dân sử dụng thiết bị đun nấu dùng bằng điện. Nhờ Chương trình Điện khí hóa Quốc gia 2.0 năm 2019, hiện nay 63% hộ gia đình tại Addis Ababa đã sử dụng điện cho bếp nấu. Thủ đô Accra, Congo là thành phố châu Phi đầu tiên tham gia chiến dịch BreatheLife từ năm 2019. Thành phố đã tận dụng các lễ hội cộng đồng (durbars) để tuyên truyền về lợi ích của việc chuyển sang bếp sạch nhằm tránh khói bụi trong nhà. Các thành phố khác như Nairobi cũng bắt đầu lồng ghép giáo dục về ô nhiễm không khí vào chương trình học và các hoạt động y tế cộng đồng.
Bài học cho Việt Nam
Trong thời gian qua, Việt Nam đã ban hành một số văn bản quy phạm pháp luật làm cơ sở cho việc quản lý môi trường không khí như Luật BVMT năm 2005, Quyết định số 328/2005/QĐ-TTg về việc phê duyệt kế hoạch quốc gia KSÔN môi trường đến năm 2010, Bộ Quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về khí thải công nghiệp đối với bụi và chất vô cơ... Từ kinh nghiệm của châu Phi, có thể thấy rõ vai trò quản lý nhà nước của các Bộ/ngành/địa phương là rất quan trọng, đặc biệt là hệ thống pháp luật luôn được nhấn mạnh và đề cao. Tùy vào đặc trưng ô nhiễm của từng quốc gia và theo từng thời kỳ phát triển, các văn bản chính sách cần được chỉnh sửa, ban hành phù hợp. Có quốc gia ban hành luật về kiểm soát không khí theo từng nguồn thải như giao thông, công nghiệp, xây dựng... nhưng nhìn chung kinh nghiệm thực tế cho thấy với những biện pháp cứng rắn, xử phạt nghiêm minh mới có thể ngăn chặn và hạn chế tình trạng ô nhiễm. Các quốc gia đã xây dựng kế hoạch cải thiện môi trường không khí, trong đó có mục tiêu chung và mục tiêu cụ thể từng giai đoạn, kết hợp với các biện pháp như áp dụng công nghệ sản xuất sạch hơn, tăng cường thanh tra, kiểm tra các cơ sở, kiểm soát các phương tiện phát thải, đưa ra hạn ngạch phát thải đối với các loại khí... Bên cạnh đó, cần phải công khai minh bạch các chính sách mới được sửa đổi, bổ sung để phù hợp tình hình thực tiễn. Sau đây có thể rút ra các các bài học kinh nghiệm như:
Thứ nhất, cần xây dựng các kế hoạch quốc gia tích hợp về quản lý chất lượng không khí và hành động khí hậu, lên kế hoạch các nhiệm vụ cần thiết, đơn vị phụ trách và khung thời gian thực hiện cho một loạt biện pháp toàn diện về ô nhiễm không khí.
Thứ hai, cơ chế quản trị cần được dẫn dắt bởi Chính phủ quốc gia, với sự phân định rõ ràng về trách nhiệm và mục tiêu giữa các cấp chính quyền như bộ ngành, quận huyện và hội đồng thành phố. Việc thiết lập các diễn đàn hợp tác liên ngành sẽ giúp kết nối, điều phối hành động giữa các bên liên quan, điển hình như Nhóm công tác chất lượng không khí tại Nairobi.
Thứ ba, việc thành lập hoặc mở rộng các vị trí chuyên trách về chất lượng không khí ở cả cấp quốc gia và cấp thành phố/quận là cần thiết để chủ đề này được đưa vào trọng tâm chính sách, đảm bảo điều phối liên ngành hiệu quả và tạo nguồn lực chuyên biệt để hợp tác với các nhà đầu tư và đối tác quốc tế.
Thứ tư, song song với xây dựng thể chế, cần thực hiện đánh giá thực địa và kiểm kê phát thải để xác định các nguồn gây ô nhiễm chính trong các lĩnh vực như năng lượng, giao thông, công nghiệp, nông nghiệp và quản lý chất thải. Đây là cơ sở để xây dựng chính sách phù hợp, như ví dụ từ hệ thống kiểm kê phát thải của Nam Phi hay kế hoạch giao thông đô thị của Yaoundé.
Thứ năm, khuyến khích chia sẻ dữ liệu giữa các mạng lưới giám sát không khí, cơ sở dữ liệu y tế và cơ quan hoạch định chính sách để đảm bảo sự phối hợp đồng bộ trong ra quyết định. Chính phủ đóng vai trò là trung tâm lưu trữ và điều phối dữ liệu.
Hoàng Đàn
