24/07/2025
Trong suốt lịch sử, các mùa trong năm luôn là một phần thiết yếu trong vòng quay tự nhiên, gắn bó chặt chẽ với nông nghiệp, văn hóa và đời sống xã hội. Tuy nhiên, dưới tác động ngày càng rõ rệt của biến đổi khí hậu và hoạt động nhân sinh, các mùa truyền thống đang dần thay đổi hoặc biến mất. Trong sự biến động đó, không khí - vốn vô hình - lại trở thành tín hiệu rõ rệt nhất cho thấy sự đứt gãy trong mối quan hệ giữa con người và môi trường tự nhiên.
Một nghiên cứu mới của Tiến sĩ Thomas E.L. Smith tại Trường Kinh tế và Khoa học Chính trị London cho thấy, các hoạt động của con người đang tạo ra những mùa hoàn toàn mới. Trong đó, những mùa gắn liền với sự suy giảm chất lượng không khí đang ngày càng phổ biến. Điển hình là hiện tượng được gọi là "mùa khói mù", xảy ra hằng năm tại nhiều quốc gia Đông Nam Á như Indonesia, Thái Lan, Lào và Việt Nam, khi khói từ hoạt động đốt rừng và thảm thực vật phủ kín bầu trời trong nhiều tuần. Khói tích tụ trong điều kiện khí tượng bất lợi gây ra hiện tượng nghịch nhiệt, làm tăng nồng độ bụi mịn PM2.5 vượt ngưỡng an toàn cho sức khỏe cộng đồng.
"Mùa khói mù" ở Indonesia vào tháng 10/2019
Tại nhiều đô thị lớn ở châu Á, mùa đông không còn là khoảng thời gian trong lành mà trở thành mùa ô nhiễm điển hình. Ở Ấn Độ hay Trung Quốc, không khí mùa đông thường bị bao phủ bởi lớp bụi mịn dày đặc, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe hô hấp, nhất là với người cao tuổi và trẻ em. Việc đốt nhiên liệu hóa thạch trong giao thông và sưởi ấm, kết hợp với điều kiện thời tiết tĩnh lặng, khiến các chất ô nhiễm tích tụ và khó phát tán.
Không chỉ có những mùa ô nhiễm cụ thể, con người còn đang đối mặt với sự thay đổi bất thường trong nhịp điệu mùa vụ, tạo ra những "mùa lệch nhịp". Mùa hè ngày càng nóng hơn và mùa đông trở nên ôn hòa hơn ở nhiều vùng khí hậu ôn đới. Sự bất ổn định này dẫn đến gia tăng tần suất và cường độ của các hiện tượng thời tiết cực đoan, đồng thời kéo dài thời gian phơi nhiễm trong môi trường không khí ô nhiễm.
Nhiều chuyên gia sử dụng khái niệm "mùa loạn nhịp" để mô tả sự rối loạn trong chu kỳ sinh học của tự nhiên. Mùa xuân đến sớm hơn, mùa hè kéo dài, mùa đông ngắn lại, kéo theo những thay đổi trong thời điểm ra hoa, rụng lá, sinh sản và di cư của động vật. Những biến động này làm mất đi sự đồng bộ giữa các loài, gây gián đoạn chuỗi thức ăn và ảnh hưởng nghiêm trọng đến hệ sinh thái.
Không khí không còn là tài nguyên "tự nhiên và miễn phí" mà ngày càng trở thành yếu tố đáng lo ngại. Tại các thành phố lớn như Bangkok, Hà Nội hay Jakarta, số ngày không khí ở mức "rất xấu" hoặc "nguy hại" đang tăng lên. Nhiều nơi phải chịu đựng ô nhiễm không khí trong suốt hàng trăm ngày mỗi năm. Điều này kéo theo hậu quả nặng nề về y tế với sự gia tăng các bệnh về hô hấp, tim mạch và đột quỵ, đặc biệt trong các thời điểm đỉnh cao ô nhiễm.
Một số cộng đồng đã bắt đầu triển khai các biện pháp thích ứng như dự báo chất lượng không khí, khuyến nghị hạn chế ra ngoài, lắp đặt hệ thống lọc không khí trong nhà, trường học và bệnh viện. Tuy nhiên, các giải pháp này chủ yếu mang tính ứng phó ngắn hạn, chưa thể giải quyết tận gốc các nguyên nhân như phá rừng, giao thông quá tải, phát triển công nghiệp không kiểm soát và quy hoạch đô thị thiếu bền vững.
Nguy cơ lớn hơn là việc xã hội bắt đầu bình thường hóa các mùa ô nhiễm. Khi những mùa như "mùa khói mù" hay "mùa bụi mịn" được lặp lại theo chu kỳ mà không được nhìn nhận là bất thường, thì sự thờ ơ có thể lan rộng, làm suy giảm động lực thay đổi chính sách và hành động. Việc chấp nhận một bầu không khí độc hại như điều tất yếu sẽ khiến hậu quả ngày càng nghiêm trọng và lan rộng hơn.
Sự xuất hiện của các mùa mới do con người tạo ra, đặc biệt là các mùa ô nhiễm không khí, cho thấy mối liên hệ giữa biến đổi khí hậu, môi trường và sức khỏe cộng đồng ngày càng rõ nét. Không khí – tưởng như vô hình – lại là một chỉ báo mạnh mẽ nhất về mức độ mất cân bằng giữa tự nhiên và con người.
Công nhận sự tồn tại của các mùa bất thường không đồng nghĩa với việc chấp nhận chúng là "bình thường mới", mà là cơ sở để chúng ta hành động quyết liệt hơn. Bảo vệ chất lượng không khí không chỉ là yêu cầu trước mắt mà còn là điều kiện căn bản để đảm bảo quyền được sống khỏe mạnh, bền vững cho các thế hệ tương lai.
Nguyệt Minh
Tài liệu tham khảo
