23/07/2025
Ô nhiễm không khí là một trong những mối đe dọa sức khỏe nghiêm trọng nhất hiện nay tại châu Á – Thái Bình Dương, đặc biệt tại Đông Á và Đông Nam Á. Hai tác nhân chính gây ô nhiễm không khí nghiêm trọng nhất trong khu vực là bụi mịn PM2.5 và ôzôn tầng mặt đất. Bụi PM2.5 gồm các hạt siêu nhỏ sinh ra từ quá trình đốt nhiên liệu hóa thạch và sinh khối như củi, rơm rạ, chất thải nông nghiệp. Do kích thước siêu nhỏ, các hạt này dễ dàng xâm nhập sâu vào phổi, đi vào máu và gây ra hàng loạt bệnh lý nghiêm trọng như tim mạch, ung thư phổi và đột quỵ. Trong khi đó, ôzôn tầng mặt đất là sản phẩm của phản ứng quang hóa giữa các hợp chất hữu cơ bay hơi (VOCs) và NOx dưới ánh sáng mặt trời, gây ra nhiều vấn đề hô hấp mãn tính như hen suyễn, viêm phế quản, khí phế thũng. Loại khí này còn cản trở quá trình quang hợp, ảnh hưởng đến nông nghiệp và hệ sinh thái.
Theo dữ liệu của IQAir, hầu như toàn bộ người dân ở Đông Á và Đông Nam Á đều sống trong môi trường có nồng độ PM2.5 vượt ngưỡng khuyến nghị của WHO. Một ngày giữa tháng 8/2023, hơn 98% dân số tại Trung Quốc, Hàn Quốc, Lào, Việt Nam và Nhật Bản được ghi nhận hít phải không khí ô nhiễm vượt chuẩn. Trong bản đồ chất lượng không khí khu vực, chỉ một vài điểm xanh – đại diện cho không khí đạt chuẩn – xuất hiện rải rác quanh miền Bắc Nhật Bản và vùng Vịnh Thái Lan.
Thực trạng đáng lo ngại này chủ yếu bắt nguồn từ các hoạt động đốt nhiên liệu hóa thạch cho sản xuất điện, giao thông, công nghiệp, và đốt sinh khối trong sinh hoạt và nông nghiệp. Thói quen đốt rác ngoài trời, đốt rơm rạ, cùng sự gia tăng không kiểm soát của phương tiện cơ giới là những nguyên nhân chính làm chất lượng không khí ngày càng suy giảm, đặc biệt tại các đô thị lớn.
Hoạt động đốt rơm rạ là những nguyên nhân chính gây ô nhiễm không khí tại các nước Đông Á và Đông Nam Á
Hậu quả sức khỏe mà ô nhiễm không khí gây ra là vô cùng nghiêm trọng. Năm 2021, khu vực Đông Á, Đông Nam Á và châu Đại Dương đứng thứ hai thế giới về tỷ lệ tử vong sớm do PM2.5, chỉ sau Trung Đông và Bắc Phi. Trung Quốc ghi nhận 2,3 triệu ca tử vong, tiếp theo là Indonesia (221.600), Myanmar (101.600), Việt Nam (99.700) và Philippines (98.200). Những con số này không chỉ là cảnh báo y tế mà còn phản ánh tổn thất kinh tế khổng lồ do chi phí chăm sóc sức khỏe và năng suất lao động bị suy giảm.
Ô nhiễm không khí tác động nghiêm trọng tới sức khỏe con người
Các nghiên cứu được UNEP hỗ trợ tại Campuchia, Indonesia và Thái Lan đã chỉ ra rằng năm chất ô nhiễm chính – CO2, NO2, PM2.5, SO2 và amoniac – đều đang gia tăng. Nếu không có hành động quyết liệt, riêng tại Indonesia, ô nhiễm không khí có thể gây hơn 200.000 ca tử vong sớm mỗi năm vào năm 2030. Tuy nhiên, nếu triển khai các biện pháp kiểm soát hiệu quả, ba quốc gia này có thể cứu sống hơn 230.000 người và tiết kiệm gần 60 tỷ USD chi phí y tế trong cùng giai đoạn.
Không chỉ cứu sống con người, giảm ô nhiễm không khí còn đóng vai trò quan trọng trong cuộc chiến chống biến đổi khí hậu. Nhiều chất gây ô nhiễm không khí như muội than và khí mê-tan cũng là các chất ô nhiễm khí hậu ngắn hạn (SLCPs), giữ nhiệt mạnh và góp phần làm Trái đất ấm lên nhanh chóng. Mặc dù tồn tại trong khí quyển trong thời gian ngắn hơn CO2, nhưng tác động gây nóng của các chất này trên mỗi đơn vị khối lượng lại lớn hơn nhiều. Việc kiểm soát SLCPs mang lại “lợi kép”: vừa cải thiện chất lượng không khí, vừa giảm tốc độ biến đổi khí hậu toàn cầu.
Các quốc gia trong khu vực đã ban hành các công cụ chính sách, giải pháp công nghệ và nguồn lực tài chính, tuy nhiên vấn đề là cần quyết tâm và phối hợp hành động. Những biện pháp chủ đạo bao gồm đầu tư vào năng lượng tái tạo, thúc đẩy giao thông sạch, chuyển đổi sang xe điện, kiểm soát chặt đốt sinh khối, cải thiện quản lý chất thải và tăng khả năng tiếp cận nhiên liệu sạch trong nấu ăn.
Indonesia là ví dụ điển hình. Nếu nước này triển khai các tiêu chuẩn khí thải nghiêm ngặt hơn, loại bỏ dần nhiên liệu hóa thạch, thúc đẩy xe điện và năng lượng tái tạo, họ có thể cắt giảm tới 650 megaton khí nhà kính – tương đương với việc loại bỏ 130 triệu xe ô tô khỏi hệ thống giao thông toàn cầu. Những hành động như vậy không chỉ cải thiện chất lượng không khí trong nước mà còn đóng góp thiết thực cho nỗ lực toàn cầu ứng phó với khủng hoảng khí hậu.
Tại Thái Lan, phân tích của UNEP cho thấy, chi phí đầu tư vào các chiến lược kiểm soát ô nhiễm không khí đến năm 2030 chỉ khoảng 4 tỷ USD/năm, trong khi chi phí nếu không hành động sẽ gấp ba lần – khoảng 12 tỷ USD/năm. Đây là minh chứng rõ ràng rằng nếu không có các biện pháp kiểm soát thì chi phí sẽ cao hơn rất nhiều so với chi phí đầu tư cho không khí sạch.
Vì vậy, các nước Đông Á và Đông Nam Á cần hành động ngay lập tức và quyết liệt hơn. Cải thiện chất lượng không khí không chỉ là nghĩa vụ với sức khỏe cộng đồng và môi trường sống, mà còn là nền tảng để bảo vệ nền kinh tế, ổn định xã hội và thực hiện các cam kết quốc tế về khí hậu.
Hoàng Đàn
