30/01/2019
Trong chiến lược bảo vệ tài nguyên môi trường rừng, Nghệ An là một trong những địa phương rất coi trọng việc xây dựng các khu bảo tồn thiên nhiên (KBTTN). Hiện ở Nghệ An có Vườn Quốc gia (VQG) Pù Mát, KBTTN Pù Huống và KBTTN Pù Hoạt. Bên cạnh đó, khu vực Phuxailaileng (Kỳ Sơn) thuộc Khu Dự trữ sinh quyển (KDTSQ) Tây Nghệ An cũng đã và đang được quan tâm, thông qua các nghiên cứu về đa dạng sinh học (ĐDSH).
Sự ĐDSH của Phuxailaileng
Phuxailaileng là ngọn núi thuộc dãy Trường Sơn Bắc, có đỉnh cao vượt trội 2.720 m, nằm trên đường biên giới Việt Nam và Lào. Có thể ví dãy Trường Sơn là “xương sống” của bán đảo Đông Dương thì Phuxailaileng chính là một “đốt xương sống cổ”. Phuxailaileng có độ cao thứ hai của Việt Nam, chỉ sau Phanxiphăng (3.143 m) của VQG Hoàng Liên Sơn. Phuxailaileng là trung tâm của vùng lõi KDTSQ thế giới Tây Nghệ An, có vị trí quan trọng trong chiến lược BVMT, ứng phó biến đổi khí hậu.
Khu vực Phuxailaileng có tính ĐDSH cao, các sinh cảnh sống đa dạng, đại diện cho hầu hết các kiểu rừng nhiệt đới. Kết quả nghiên cứu của đề tài khoa học “ĐDSH khu vực Phuxailaileng thuộc KDTSQ Tây Nghệ An và đề xuất các biện pháp bảo tồn” do Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật tỉnh Nghệ An thực hiện đã xác định nhiều thành phần loài, thực vật bậc thấp, bậc cao; động vật có xương sống, không xương sống; các loài động vật quý hiếm ở khu vực này.
Hệ thực vật của Phuxailaileng vừa mang tính chất nhiệt đới, vừa mang tính chất ôn đời, vừa mang tính chất thường xanh, vừa mang tính chất rụng lá. Theo các nhà khoa học, Phuxailaileng thuộc khu vực Trường Sơn là một trong những trung tâm ĐDSH của thế giới. Thực vật vùng này có quan hệ mật thiết với khu hệ thực vật Ấn Độ, Miến Điện, Mã Lai và gần gũi với hệ thực vật Hải Nam - Nam Trung Hoa, có nhiều nguồn gen quý cho việc phát triển kinh tế và BVMT.
Cụ thể, đã khảo sát và xác định được 726 loài thuộc 4 ngành thực vật bậc cao, trong đó, đa dạng nhất là ngành ngọc lan với 687 loài, 368 chi và 106 họ (chiếm 94,6% so với tổng số loài điều tra được). Tiếp đến là ngành dương xỉ với 23 loài, 18 chi, 13 họ; ngành thông có 10 loài, 9 chi và 8 họ. Ít nhất là ngành thông đất với 6 loài, 3 chi và 2 họ. Trong số 726 loài thực vật bậc cao đã xác định được có tới 126 loài lần đầu tiên phát hiện tại đây, chưa có ở các khu rừng khác của Nghệ An. Nguồn dược liệu cũng rất phong phú, đa dạng, có những loài quý hiếm như: Trầm hương, giảo cổ lam, đỗ trọng nam, ngũ gia bì, lá khối tía, thổ phục linh, bồ cốt toái, ba kích, bảy lá một hoa... Đặc biệt, họ nhân sâm có tới 10 loài, trong đó 5 loài chỉ có ở đây. Loài sâm Phuxailaileng có chất lượng không kém sâm Ngọc Linh của Quảng Nam - một loài sâm quý mà tỉnh có ý tưởng nối kết thành sản phẩm quốc gia.
Cây cổ thụ trong rừng nguyên sinh ở Phuxailaileng
Nhóm động vật có xương sống ở khu vực Phuxailaileng có tính đa dạng khá cao. Nghiên cứu ghi nhận được 348 loài động vật có xương sống ở khu vực Phuxailaileng, gồm 60 loài thú thuộc 24 họ, 9 bộ; 147 loài chim thuộc 40 họ, 13 bộ; 76 loài lưỡng cư, bò sát thuộc 17 họ, 3 bộ và 65 loài cá thuộc 17 họ, 5 bộ… Đặc biệt, 73 loài động vật quý, hiếm có giá trị bảo tồn được ghi trong Sách Đỏ Việt Nam; Nghị định số 32/2006 và Danh lục đỏ thế giới IUCN.
Cần thành lập KBTTN Phuxailaileng
Qua nghiên cứu cho thấy, hoạt động sinh kế của người dân được xem là nguyên nhân chính làm ảnh hưởng đến ĐDSH tại Phuxailaileng. Dân cư nơi đây chủ yếu là đồng bào dân tộc ít người Ơ đu, Khơ mú, Thái, Mông... và là 1 trong huyện nghèo thuộc Chương trình 30a của Nhà nước. Cuộc sống của đồng bào vẫn còn nhiều khó khăn với thói quen tìm kiếm, khai thác nguồn lợi từ các loại cây, con từ rừng. Để bảo tồn và phát triển ĐDSH khu vực Phuxailaileng có hiệu quả cần khảo sát, lập quy hoạch nghiên cứu, thành lập KBTTN Phuxailaileng để có kế hoạch bảo tồn trong thời gian tới.
Theo Quyết định số 45/QĐ-TTg ngày 8/1/2014 của Chính phủ về phê duyệt quy hoạch tổng thể ĐDSH cả nước đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030, Phuxailaileng được đưa vào quy hoạch. Chi cục BVMT tỉnh phối hợp với UBND huyện Kỳ Sơn đã tổ chức Hội thảo Quy hoạch bảo tồn ĐDSH tỉnh Nghệ An đến năm 2020 và định hướng đến năm 2030. Theo đó, đến năm 2020, điều chỉnh kế hoạch sử dụng đất, thành lập mới và đưa vào hoạt động KBTTN Phuxailaileng có diện tích 49.517,51 ha; diện tích vùng đệm là 15.492,17 ha. Khu bảo tồn nằm trong diện tích của các xã Na Ngoi, Nậm Càn, Mường Típ, Tây Sơn (huyện Kỳ Sơn) và xã Tam Hợp, Lưu Kiền (huyện Tương Dương)... Phuxailaileng còn có tiềm năng phát triển du lịch sinh thái, trong đó du lịch cộng đồng các dân tộc Thái, Mông, Khơ Mú giàu bản sắc, hay du lịch mạo hiểm đường lên đỉnh núi cao thứ hai của Tổ quốc hùng vĩ, hoang sơ... cũng cần được đánh thức.
Với mục đích bảo tồn và phát triển giá trị vốn có của Phuxailaileng, nhóm nghiên cứu đã đề xuất bộ giải pháp gồm: Đẩy mạnh tuyên truyền nâng cao ý thức và bảo tồn ĐDSH khu vực Phuxailaileng; Thu hút, kêu gọi các nhà khoa học trong nước và quốc tế đến nghiên cứu ĐDSH của khu vực; Đẩy mạnh giao đất, giao rừng cho cộng đồng trên cơ chế khoán bảo vệ rừng; Lựa chọn các mô hình phát triển kinh tế phù hợp với điều kiện sinh thái, xã hội, góp phần xóa đói, giảm nghèo cho người dân địa phương như: trồng gừng xuất khẩu, nuôi gà đen, chế biến chè shan tuyết, chuyển đổi cơ cấu cây trồng lúa rẫy sang ngô mang lại năng suất cao, phù hợp khí hậu. Đồng thời, tạo cơ chế rộng mở để thu hút doanh nghiệp, cá nhân vào đầu tư gắn với bảo tồn và phát triển ĐDSH.
Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật tỉnh Nghệ An
(Nguồn: Bài đăng trên Tạp chí Môi trường, số 1/2019)
