05/09/2025
Ngày 5/9/2025, tại Hà Nội, Viện Thổ nhưỡng Nông hóa phối hợp với Viện Kinh tế và Thể chế nông nghiệp tổ chức lớp tập huấn Giảng viên nguồn (TOT) đánh giá và quản lý sức khỏe đất cho cán bộ khuyến nông. Tham gia lớp tập huấn có cán bộ Trung tâm khuyến nông phụ trách trồng trọt, bảo vệ thực vật TP. Hà Nội; cán bộ chuyên môn Chi cục Trồng trọt và bảo vệ thực vật TP. Hà Nội; cán bộ Trung tâm khuyến nông phụ trách trồng trọt, bảo vệ thực vật các tỉnh: Cao Bằng, Lạng Sơn, Lào Cai (cũ); Yên Bái (cũ); Thái Nguyên (cũ), Hưng Yên (cũ), Quảng Ninh, Sơn La, Nghệ An.
Phát biểu khai mạc lớp tập huấn, TS. Trần Thị Minh Thu, Phó Viện trưởng Viện Thổ nhưỡng Nông hóa cho biết, trong khuôn khổ Dự án “Hỗ trợ xây dựng chiến lược và kế hoạch hành động về sức khỏe đất quốc gia” do Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên hợp quốc (FAO) tài trợ, đồng thực hiện, được phê duyệt tại Quyết định số 605/QĐ-BNN- HTQT ngày 27/2/2024, Viện Thổ nhưỡng Nông hóa và Viện Kinh tế và Thể chế nông nghiệp được giao nhiệm vụ “Tổ chức các lớp tập huấn ToT” (“Training of Trainers”, nghĩa là “Tập huấn cho người huấn luyện”) về quản lý sức khỏe đất cho cán bộ khuyến nông”. Đây là nhiệm vụ quan trọng nhằm nâng cao năng lực chuyên môn cho cán bộ khuyến nông cấp tỉnh, góp phần thúc đẩy thực hành canh tác bền vững, cải thiện sức khỏe đất, tăng năng suất cây trồng và hướng tới sự phát triển nông nghiệp bền vững. Tham gia lớp tập huấn, các học viên sẽ được truyền đạt, trang bị những kiến thức cơ bản về: Chiến lược, Kế hoạch hành động sức khỏe đất và phương pháp tích hợp; phương pháp xác định đất bị suy giảm sức khỏe và giải pháp xử lý, cải tạo, phục hồi sức khỏe đất theo hệ thống canh tác, điều kiện tại Bắc bộ; các giải pháp kỹ thuật canh tác thân thiện với sức khỏe đất.
Chia sẻ tại lớp tập huấn, ông Đỗ Huy Thiệp, Phó Giám đốc Viện kinh tế và Thể chế Nông nghiệp, đất không chỉ là nền tảng cho sản xuất nông nghiệp, mà còn là điểm xuất phát của một chuỗi tác động liên hoàn đến sức khỏe con người và hệ sinh thái. Sức khỏe đất, theo định nghĩa của Ban Kỹ thuật Liên chính phủ về Đất (ITPS) là “khả năng của đất trong việc duy trì năng suất, đa dạng sinh học và các dịch vụ môi trường của hệ sinh thái trên cạn”. Nó không chỉ là yếu tố quyết định đến năng suất cây trồng mà còn liên quan mật thiết đến chất lượng nông sản, sức khỏe vật nuôi và con người.
Việt Nam là một trong những quốc gia được xếp vào loại khan hiếm đất và chịu ảnh hưởng nặng nề của biến đổi khí hậu. Những thay đổi về nhiệt độ, lượng mưa, các hiện tượng thời tiết cực đoan như hạn hán, nắng nóng, cùng với nước biển dâng đã làm gia tăng diện tích đất bị xâm nhập mặn, khô hạn, hoang mạc hóa, ngập úng, xói mòn, rửa trôi, sạt lở. Nhiều bằng chứng khoa học cho thấy sức khỏe đất tại Việt Nam đang trên đà suy giảm, thể hiện rõ qua những biến đổi về chỉ tiêu vật lý, hóa học và sinh học. Thực tế cho thấy, cấu trúc đất - nền tảng cho sự phát triển của cây trồng đang bị phá vỡ ở nhiều vùng nông nghiệp trọng điểm. Tại các vùng chuyên canh cây ăn quả lâu năm, đất trở nên ngày càng chặt nén theo thời gian, khiến khả năng thấm nước, giữ ẩm và lưu thông khí giảm mạnh. Việc canh tác liên tục khiến lớp đất mặt mất dần độ tơi xốp, sét bị rửa trôi xuống sâu, trong khi tầng đất canh tác bị nén cứng, cản trở sự phát triển của rễ và vi sinh vật. Các yếu tố quan trọng như độ xốp hay đoàn lạp bền - vốn giúp đất thông thoáng và chống xói mòn đều suy giảm. Trong bối cảnh đó, với những cơ hội và thách thức đan xen, thực trạng suy giảm sức khỏe đất cùng những tác động đa chiều đến kinh tế, xã hội, môi trường cho thấy, việc xây dựng, triển khai một Chiến lược Sức khỏe đất quốc gia toàn diện là yêu cầu cấp bách, mang tính sống còn đối với sự phát triển bền vững của đất nước.
Toàn cảnh lớp tập huấn
Trình bày các phương pháp xác định đất bị suy giảm sức khỏe và giải pháp xử lý, cải tạo, phục hồi sức khỏe đất theo hệ thống canh tác, điều kiện tại Bắc bộ, ông Nguyễn Viết Hiệp, Viện Thổ nhưỡng Nông hóa đã giới thiệu tổng quan về các phương pháp xác định, đánh giá sức khỏe đất; dấu hiệu tổng quan nhận biết suy giảm sức khỏe đất; đặc điểm chất lượng đất khu vực Bắc bộ; đề xuất một số giải pháp xử lý, cải tạo, phục hồi sức khỏe đất theo hệ thống canh tác, điều kiện tại Bắc bộ. Theo đó, có nhiều phương pháp để xác định đất bị suy giảm sức khỏe đất như: (i) Phương pháp trực quan (Kiểm tra bằng mắt thường để tìm kiếm dấu hiệu cho thấy cây trồng phát triển kém, xói mòn hoặc các vấn đề về nước; Đào đất để kiểm tra độ nén chặt, thiếu giun đất, cấu trúc tổng thể của đất; Kiểm tra tốc độ thấm để biết được đất thoát nước tốt như thế nào, qua đó xác định các vấn đề liên quan đến thoát nước); (ii) Phương pháp xét nghiệm (Xét nghiệm vật lý đất, bao gồm thành phần cấp hạt, đoàn lạp bền, dung trọng của đất; Xét nghiệm hóa học đất, bao gồm chất hữu cơ, dinh dưỡng đa lượng, dinh dưỡng trung lượng, dinh dưỡng vi lượng, độ dẫn điện, tổng số muối tan, pH, kim loại nặng, độc tố hữu cơ; Xét nghiệm sinh học đất, bao gồm số lượng giun đất, số lượng bọ đuôi bật, số lượng trùng tuyến tự do, bào nang và ký sinh, hô hấp đất, sinh khối các-bon trong đất, mật độ vi sinh tổng số trong đất, mật độ nấm Fusarium, spp., Rhizoctonia spp., Pythium spp., Phytophthora spp… trong đất.
Về dấu hiệu nhận biết suy giảm sức khỏe đất, đối với thảm thực vật, cây thường còi cọc hoặc bị bệnh, phát triển chậm; rễ yếu, xoắn, mọc thành cụm hoặc ăn nông, không cắm sâu được xuống đất; thân mỏng và kém hoa, quả đậu ít, cỏ dại mọc nhiều. Đối với cấu trúc đất và nước, đất thường bị nén chặt, đóng vảy, cứng, đặc, khó đào, ngăn cản nước và ô xy đến rễ; khả năng thoát nước kém, có thể bị úng, sũng nước hoặc khô rất nhanh sau khi tưới; xói mòn, lớp đất mặt bị nước cuốn trôi hoặc gió thổi bay; đất bạc màu, thiếu kết cấu tơi xốp, khỏe mạnh; thiếu sức sống trong đất do sự vắng mặt của giun đất, côn trùng có lợi và vi sinh vật khiến hệ sinh thái đất đã chết hoặc cạn kiệt; đất có mùi bất thường (chua hoặc ứ đọng mùi kim loại); cây trồng không phản ứng với phân bón, các xét nghiệm cho thấy thiếu hụt chất dinh dưỡng thiết yếu hoặc sự hiện diện của các chất độc hại trong đất; độ pH quá cao hoặc quá thấp. Đất quá chua hoặc quá kiềm, khiến cây trồng không hấp thụ được chất dinh dưỡng, cản trở sự phát triển.
Từ thực trạng nêu trên, ông Nguyễn Viết Hiệp đã đề xuất một số giải pháp thiết thực góp phần xử lý, cải tạo, phục hồi sức khỏe đất theo hệ thống canh tác, điều kiện tại Bắc bộ. Cụ thể, đối với đất bị nén chặt, đóng vảy, nghèo hữu cơ, nên bổ sung một lượng lớn chất hữu cơ vào các lớp đất mặt để tạo không gian rỗng, giúp cải thiện cấu trúc đất và hỗ trợ sự sống của đất; để lại tàn dư cây trồng hoặc lớp phủ trên bề mặt, bởi phu phẩm trồng trọt sẽ hoạt động như miếng bọt biển, giảm thiểu tác động và ngăn ngừa sự nén chặt. Đồng thời, sử dụng cây che phủ có rễ sâu, giúp phá vỡ các lớp đất cứng và cải thiện cấu trúc cũng như khả năng thấm nước; giảm thiểu việc cày xới, tạo không gian cho giun đất và các sinh vật khác hoạt động để tạo ra các lỗ rỗng tự nhiên cho không khí và nước thấm vào, cải thiện tình trạng đất theo thời gian; bón chất cải tạo đất, trong đó sử dụng thạch cao để giúp đất tơi xốp mà không làm thay đổi độ pH. Nếu đất chua quá, cân nhắc bón vôi với lượng thích hợp sau khi kiểm tra; cải thiện quản lý nước bằng cách tưới nhỏ giọt, tưới phun mưa… Đối với đất có áp lực sâu bệnh lớn, thực hiện luân canh, đa dạng hóa cây trồng theo trình tự giúp phá vỡ chu kỳ sâu bệnh, cải thiện độ phì nhiêu của đất và tối ưu hóa việc sử dụng chất dinh dưỡng; xen canh và nông lâm kết hợp giúp tăng đa dạng sinh học, cấu trúc đất và chu trình dinh dưỡng; tăng cường thiên địch như bọ đuôi kìm ăn sâu đục thân, bọ rùa ăn rệp, ong ký sinh trưởng thành và ấu trùng bọ phấn bị ký sinh; tăng cường sử dụng chế phẩm sinh học như nấm xanh, nấm trắng, nấm xám, vi khuẩn đối kháng, vi khuẩn Bt… Đối với đất cát, rải một lớp chất hữu cơ dày từ 7 - 10 cm lên trên lớp cát và trộng đều vào lớp đất mặt khoảng 15 - 30 cm; sử dụng lớp phủ, đặc biệt là tàn dư của thông, phi lao; bổ sung phân bón tan chậm; bón đạm gốc nitơrat thay cho gốc amoni, bón dolomite, trồng cây họ đậu, tưới nước sâu và ít thường xuyên…
Trong phần thảo luận, các đại biểu đã tập trung trao đổi, bàn luận về thực trạng sức khỏe đất tai Việt Nam và tác động của việc suy giảm sức khỏe đất đến môi trường, sức khỏe cũng như sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước; đề xuất một số giải pháp canh tác thân thiện với sức khỏe đất và giải pháp xử lý, cải tạo, phục hồi sức khỏe đất cho từng vùng, từng địa phương; lựa chọn ToT để chuẩn bị nội dung đào tạo thử nông dân mục tiêu. Lớp tập huấn đồng thời cũng là cơ hội để các học viên trao dồi kiến thức, kỹ năng nhằm hỗ trợ cho bà con nông dân thực hiện đồng bộ, hiệu quả các giải pháp, góp phần thiết thực thúc đẩy nền nông nghiệp phát triển bền vững trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng gia tăng.
Hoàng Đàn - Bùi Hằng
