11/07/2025
Một nghiên cứu mới từ Viện nghiên cứu Bruegel đã làm sáng tỏ thực trạng đáng báo động: ô nhiễm không khí đang gây tổn thất kinh tế nghiêm trọng hơn nhiều so với những đánh giá trước đây. Dù đã có những bước tiến nhất định trong kiểm soát chất lượng không khí, ô nhiễm vẫn khiến Liên minh châu Âu (EU) thiệt hại khoảng 600 tỷ euro mỗi năm, tương đương 4% GDP hàng năm của khối. Những thiệt hại này không chỉ đến từ chi phí y tế hay tử vong sớm mà còn xuất phát từ suy giảm năng suất lao động, vắng mặt tại nơi làm việc, chi phí y tế và tác động tiêu cực tới hệ sinh thái.
Tổn thất kinh tế do ô nhiễm không khí không phân bổ đồng đều giữa các quốc gia thành viên. Khu vực Đông Âu và miền Bắc nước Ý hiện là những điểm nóng ô nhiễm lớn nhất, với mức tổn thất dự báo tiếp tục vượt 6% GDP cho đến năm 2030 nếu không có biện pháp can thiệp hiệu quả. Đáng chú ý, chỉ 10% khu vực ô nhiễm nhất của EU lại gánh chịu 25% số ca tử vong do ô nhiễm không khí trên toàn khối.
Từ thực tế này, nghiên cứu của Bruegel đưa ra khuyến nghị: các biện pháp không khí sạch cần được đặt lên hàng đầu, không chỉ vì lợi ích sức khỏe cộng đồng mà còn vì tiềm năng tăng trưởng kinh tế đáng kể mà chúng mang lại.
Ô nhiễm không khí nghiêm trọng được cho là một trong những yếu tố làm gia tăng nguy cơ bùng phát dịch bệnh đường hô hấp cấp tính như COVID-19
Trái ngược với quan điểm truyền thống xem các chính sách kiểm soát ô nhiễm như gánh nặng tài chính, nghiên cứu khẳng định rằng đầu tư vào không khí sạch là một khoản sinh lời. Việc thực hiện các biện pháp cải thiện chất lượng không khí được ước tính sẽ thúc đẩy tăng trưởng kinh tế từ 50–60 tỷ euro mỗi năm, thông qua cải thiện sức khỏe cộng đồng, tăng năng suất lao động và giảm chi phí y tế.
Cam kết của EU đối với mục tiêu này thể hiện rõ ràng qua sự gia tăng đáng kể ngân sách: từ mức 7 tỷ euro/năm trong giai đoạn 2014–2020 lên tới 25 tỷ euro/năm trong giai đoạn 2021–2027, phần lớn nhờ vào Quỹ Phục hồi và Khả năng phục hồi (RRF). Tuy nhiên, khoản hỗ trợ này dự kiến sẽ kết thúc sau năm 2026, đặt ra yêu cầu phải tiếp tục duy trì và mở rộng các nguồn tài chính dành cho không khí sạch trong khuôn khổ tài chính đa niên tiếp theo của EU.
Bên cạnh nỗ lực và cam kết, EU vẫn đang đối mặt với nhiều thách thức trong việc hiện thực hóa mục tiêu không khí sạch.
Thứ nhất, Chỉ thị về chất lượng không khí xung quanh (AAQD) – vốn là khung pháp lý chủ chốt của EU về không khí sạch – tuy đã phát đi tín hiệu mạnh mẽ, nhưng vẫn tồn tại những lỗ hổng lớn. Việc áp dụng các ngoại lệ và hoãn thực hiện ở một số quốc gia thành viên đang làm chậm lại tiến trình cải thiện chất lượng không khí toàn khối.
Thứ hai, tiêu thụ nhiên liệu hóa thạch vẫn là rào cản lớn nhất đối với mục tiêu không khí sạch. Trong giai đoạn 2014–2020, trợ cấp nhiên liệu hóa thạch cao gấp 14 lần ngân sách dành cho chính sách không khí sạch, và con số này dự kiến vẫn sẽ cao gấp 5 lần trong giai đoạn tới. Sự bất cân đối này phản ánh một mâu thuẫn chính sách lớn, cần được điều chỉnh khẩn cấp.
Thứ ba, amoniac – tiền chất chính hình thành bụi mịn PM2.5 – phát sinh chủ yếu từ nông nghiệp, hiện vẫn chưa được kiểm soát hiệu quả trong các chương trình chính sách quốc gia.
Để tận dụng tối đa lợi ích từ hành động vì không khí sạch, Bruegel đưa ra một loạt khuyến nghị dành cho các quốc gia thành viên EU:
Đổi mới tư duy và cách truyền thông chính sách: Các biện pháp kiểm soát ô nhiễm cần được nhìn nhận không phải là chi phí, mà là khoản đầu tư mang lại lợi nhuận đa chiều. Việc thay đổi nhận thức này sẽ giúp tạo ra sự đồng thuận rộng rãi hơn giữa các ngành và giữa các cấp quản lý, từ trung ương tới địa phương.
Thực hiện nghiêm túc các quy định về chất lượng không khí: EU cần đảm bảo tuân thủ đầy đủ các giá trị giới hạn đối với các chất ô nhiễm chính, đặc biệt tại những khu vực đã được cấp ngoại lệ. Trong đó, các trung tâm đô thị – nơi tập trung tới 70% các điểm nóng ô nhiễm – cần được giám sát và can thiệp ưu tiên.
Loại bỏ dần trợ cấp cho nhiên liệu hóa thạch: Trợ cấp cho nhiên liệu hóa thạch là một trong những rào cản chính đối với chuyển dịch năng lượng xanh. Việc giảm dần các hỗ trợ này, song song với lộ trình giảm phát thải carbon toàn nền kinh tế, là một bước đi không thể trì hoãn.
Xây dựng chính sách không khí sạch theo bối cảnh địa phương: EU cần phát triển các biện pháp không khí sạch theo từng khu vực cụ thể, phù hợp với đặc điểm kinh tế – xã hội – môi trường. Ví dụ, ở Đông Âu, việc loại bỏ sử dụng than trong sưởi ấm dân dụng mang lại hiệu quả cao nhất, trong khi tại miền Bắc nước Ý, giảm phát thải công nghiệp và từ nông nghiệp sẽ mang lại nhiều lợi ích hơn.
Duy trì hành động không khí sạch sau năm 2026: Tính đến năm 2030, thiệt hại kinh tế do ô nhiễm không khí ước tính lên tới hơn 3.000 tỷ euro – tương đương 2,9% GDP của toàn EU trong giai đoạn này. Đây chính là cơ sở vững chắc để tiếp tục tài trợ dài hạn cho các chính sách không khí sạch, vượt ra ngoài khuôn khổ hiện thời của Quỹ RRF. Một hướng đi khả thi là chuyển dần ngân sách từ trợ cấp nhiên liệu hóa thạch sang đầu tư cho các giải pháp cải thiện chất lượng không khí. Cách tiếp cận này không chỉ giúp EU đạt được các mục tiêu môi trường mà còn mang lại lợi ích kinh tế to lớn và bền vững.
Không khí sạch không chỉ là mục tiêu môi trường mà còn là đòn bẩy để thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, cải thiện sức khỏe cộng đồng và đảm bảo công bằng xã hội. Các nhà hoạch định chính sách châu Âu cần nhìn nhận lại định hướng tài chính, loại bỏ các yếu tố cản trở như trợ cấp nhiên liệu hóa thạch và ưu tiên phân bổ nguồn lực một cách hiệu quả cho những giải pháp không khí sạch phù hợp với từng bối cảnh.
Phạm Văn Ngọc
