23/10/2025
Các loài ngoại lai xuất hiện ở nước ta ngày càng nhiều và ảnh hưởng đến môi trường tự nhiên cũng như môi trường sinh thái. Một trong các loài ngoại lai nguy hiểm hiện nay là cây mai dương. Xã Phong Chương, huyện Phong Điền, tỉnh Thừa Thiên - Huế là vùng đồng bằng thấp, trũng có nhiều vùng đất trống ven các con sông, thời gian gần đây xuất hiện nhiều loại cây mai dương, gây ảnh hưởng đến hoạt động nông nghiệp và canh tác đất đai của người dân.
 |
|
Cây mai dương mọc nhiều ở khu vực kênh mương ruộng lúa, làm giảm năng suất cây trồng |
Hiện trạng phân bố cây mai dương
Cây mai dương phân bố chủ yếu trên các bãi đất trống chưa được sử dụng, các vùng đất hoang hóa, ven kênh mương, ao, hồ, khu vực nghĩa địa nhiều mồ mả của các thôn Ma Nê, Phú Lộc, Lương Mai, Đại Phú và thôn Bàu… Chúng có thể phát triển mạnh tùy vào vị trí địa lý của từng thôn với diện tích dày đặc, khả năng xâm lấn mạnh.
Ngoài các yếu tố tự nhiên thì con người cũng đóng một vai trò quan trọng trong việc du nhập cây mai dương về địa phương, việc sang lấp các vùng trũng bằng cách vận chuyển đất đỏ từ đồi núi để làm mặt bằng xây nhà và là nơi chôn cất người chết làm gia tăng diện tích cây mai dương.
Khả năng sinh trưởng và tái sinh của cây mai dương
Cây mai dương tái sinh chủ yếu bằng hạt. Lượng hạt được phân tán vào đất ở thời kỳ rụng quả làm cho mật độ cây con mọc lên nhiều. Mật độ cây mai dương không chỉ phụ thuộc vào đặc điểm hệ sinh thái mà còn các tác nhân bên ngoài tác động vào như các yếu tố khí hậu, các hoạt động của con người, sinh vật có thể làm gia tăng nhanh mật độ trong vùng.
Cây mai dương có khả năng sinh trưởng và phát triển ở nhiều vùng sinh thái khác nhau, đặt biệt loài cây này có khả năng tái sinh mạnh nếu thực hiện các biện pháp diệt trừ không hợp lý và triệt để.
Đối với một cây sinh trưởng và phát triển bình thường từ khi hạt nảy mầm cho đến cây trưởng thành phải mất từ 6 - 8 tháng. Tuy nhiên ở trường hợp bị chặt gốc sau 3 tháng các nhánh này đã bắt đầu xuất hiện hoa. Điều này cho thấy, khi cây bị diệt với biện pháp không triệt để thì các nhánh mọc lên rất nhanh và rậm rạp hơn trước khi diệt kèm theo đó rút ngắn thời gian ra hoa, kết trái sẽ làm tăng nhanh khả năng phát tán.
Tác hại của cây mai dương
Nông nghiệp: Sự phát triển của loại cây này làm mất đi một số thửa đất trồng đậu, sắn, sen của người dân chủ yếu ở 2 thôn (Phú Lộc, Ma Nê). Việc lấn chiếm đất của cây mai dương gây khó khăn cho việc sản xuất, làm giảm năng suất cây trồng. Trong khi đó, cây mai dương còn cạnh tranh nơi ở, nguồn dinh dưỡng với một số loài cây trồng nông nghiệp, cây bản địa. Tại các khu vực ven đê mương ruộng lúa, quá trình mọc lên tua tủa và bộ rễ dày làm cản trở dòng chảy cung cấp nước cho các thửa ruộng, tạo nơi sinh sống làm tổ cho các loài chuột, sâu bọ gây phá hoại mùa màng. Thân cây mai dương có chứa minosin, một loại axit amin có thể gây độc hại đối với nhiều loài động vật. Nơi loài cây này mọc lên làm cho đất bị bạc màu, khó khăn trong công tác cải tạo.
Chăn nuôi: Các bãi đất, đồng cỏ là nơi cung cấp thức ăn cho dê, bò, trâu… cây mai dương đã làm cho diện tích đồng cỏ tự nhiên bị thu hẹp.
Hoạt động sản xuất của người dân: Trong quá trình canh tác sản xuất thì bị dẫm phải gai nhọn của cây mai dương rơi rụng gây thương tích, phải tốn công chặt phá trong vùng đất canh tác nếu bị cây xâm lấn. Cây mai dương mọc lên ven kênh mương làm cản trở giao thông thủy, hoạt động đánh cá của người dân cũng ảnh hưởng do lưới đánh bắt vướng vào rễ và chùm gai cây này. Hàng năm, địa phương phải tốn chi phí và huy động người dân thực hiện công tác diệt trừ (1 đợt diệt trừ tốn 2 - 4 triệu đồng/thôn).
Một số giải pháp nhằm hạn chế sự sinh trưởng và phát triển của cây mai dương
Khoa học kỹ thuật: Sử dụng các biện pháp thủ công như chặt kết hợp đốt… Theo ý kiến của các chuyên gia, phải chặt hạ tận gốc rễ khi cho đến kỳ ra hoa kết trái, cây càng non càng tiết kiệm được công sức và hiệu quả tác động càng cao. Bất kỳ nơi đâu, nếu thấy cây xuất hiện lập tức chặt bỏ, nhổ gốc, cần làm kiên trì trong thời gian dài. Đối với cây mai dương còn nhỏ mọc xen lẫn với cây nông nghiệp nên nhổ chúng bằng tay. Việc sử dụng lửa sau khi chặt sẽ làm tăng khả năng chết của cây, lửa có tác dụng đốt cháy một lượng lớn hạt nằm trên mặt đất như vậy sẽ làm giảm mật độ cây con.
Ngoài ra, có thể sử dụng hóa chất chọn lọc và kiểm soát theo từng giai đoạn sinh trưởng là cần thiết, nhằm hạn chế số lượng hóa chất sử dụng và liều lượng các loại hóa chất để đem lại hiệu quả diệt trừ tốt nhất, góp phần BVMT.
Luân canh gối vụ cây trồng trên những vùng đất canh tác. Cây mai dương có khả năng mọc nhiều ở những vùng đất trồng, đất nông nghiệp bỏ hoang. Do đó, việc luân canh gối vụ cây trông vừa tiết kiệm được diện tích đất bỏ hoang vừa cung cấp thêm nông sản cho người dân và góp phần giảm thiểu khả năng xâm chiếm diện tích của cây mai dương.
Về mặt quản lý: Chính quyền địa phương cần thống kê lại toàn bộ diện tích cây mai dương để huy động người dân tiến hành diệt trừ, các đợt diệt trừ cách nhau không quá xa để có thể kịp thời diệt cây mai dương khi còn nhỏ và tránh cho cây phát triển mạnh đến thời kỳ ra hoa, kết quả. Cần triển khai trước mùa lũ lụt và tiến hành diệt trừ trong thời gian dài cho đến khi cây không phát triển.
Cần tổ chức, phát động các đơn vị tiến hành rà soát, tiêu diệt cây mai dương trên diện rộng. Các đợt phát động phải có kế hoạch và phương pháp diệt trừ hiệu quả.
Quản lý việc đổ đất san lấp tại các công trình, nếu diện tích chưa sử dụng thì phải chủ động diệt cây Mai dương trên các diện tích, đất mới đổ nên nhổ bỏ cây con trước khi phát triển.
Ngoài ra, chính quyền địa phương cần phổ biến cho người dân biết và thực hiện các biện pháp tiêu diệt loài cây một cách hiệu quả. Đồng thời, khuyến cáo người dân không nên chặt ngang thân cây để lấy làm củi đốt khi cây đã có hạt chín sẽ làm cho cây tái sinh mạnh hơn từ các gốc bị chặt, phát tán hạt làm gia tăng diện tích và mật độ cây.
Nâng cao nhận thức của người dân: Chính quyền địa phương cần tuyên truyền cho người dân hiểu rõ hơn về tác hại của cây mai dương và những hậu quả nếu diệt trừ không hợp lý. Bên cạnh đó, cần nâng cao khả năng nhận biết, ngăn chặn và diệt trừ cây mai dương bằng các hoạt động phối hợp với các tổ chức xã hội và trường học.
Chính quyền địa phương cần lồng ghép các hoạt động, phong trào kết hợp với việc hỗ trợ kinh phí cho công tác diệt trừ nhằm thu hút sự tham gia của người dân, qua đó nâng cao nhận thức của cộng đồng.
Kết luận
Cây mai dương là loài rộng sinh thái có đặc điểm sinh học, thích ứng và thuận lợi cho sự phát tán nhanh, tồn tại, phát triển thích nghi với nhiều môi trường khác nhau, khả năng cạnh tranh mạnh và gia tăng tốc độ xâm lấn. Điều này làm tăng nguy cơ lây lan của cây mai dương, gây nhiều thiệt hại kinh tế. Để hạn chế tác hại của cây mai dương cần xây dựng và thực hiện một dự án nghiên cứu toàn diện, đầu tư kinh phí cho công tác diệt trừ, phòng chống một cách triệt để.
ThS. Lê Thị Phương Chi
Khoa Môi trường, Trường Đại học Khoa học, Đại học Huế
(Nguồn: Bài đăng trên Tạp chí Môi trường số 5/2016)
