01/07/2025
Mười năm sau Thỏa thuận Paris, các thành phố và vùng lãnh thổ trên khắp thế giới đang trở thành lực lượng tiên phong trong ứng phó với biến đổi khí hậu – không chỉ bằng các cam kết chính trị, mà bằng những hành động thiết thực, gần gũi với đời sống người dân. Từ Hội nghị COP21 năm 2015, khi Paris trở thành điểm xuất phát cho Thỏa thuận khí hậu toàn cầu mang tính lịch sử, phong trào khí hậu cấp địa phương cũng bắt đầu lan rộng với tốc độ chưa từng có. Hơn 6.000 thành phố đã cam kết thông qua các sáng kiến như Compact of Mayors và Covenant of Mayors, thiết lập các cơ chế theo dõi, đánh giá, và minh bạch hóa hành động khí hậu ở cấp đô thị. Song song, hơn 100 vùng lãnh thổ đã ký kết Bản ghi nhớ Under2 (Under2 MOU), đặt mục tiêu giảm ít nhất 80% phát thải khí nhà kính vào năm 2050, khẳng định vai trò không thể thiếu của các chính quyền cấp tỉnh, bang và vùng.
Từ năm 2015 đến nay, các sáng kiến cấp địa phương đã chuyển mình mạnh mẽ từ những cam kết chính trị sang triển khai thực tế. Mạng lưới Global Covenant of Mayors for Climate & Energy (GCoM) đã phát triển từ 6.000 lên hơn 13.700 thành phố thành viên, chiếm hơn 13% dân số toàn cầu. Đáng chú ý, hơn 8.000 thành phố đã hoàn thành kiểm kê phát thải và xây dựng mục tiêu cắt giảm cụ thể. Trong nhiều trường hợp, thành phố thể hiện mức độ tham vọng vượt cả chính phủ quốc gia: hơn 75% thành viên GCoM đặt ra mục tiêu mạnh mẽ hơn, và hơn 50% hướng tới việc đạt được mục tiêu sớm hơn so với kế hoạch của quốc gia. Song song, mạng lưới các siêu đô thị C40 ghi nhận 75% thành phố đang giảm phát thải bình quân đầu người nhanh hơn mức trung bình quốc gia, trong đó nổi bật là các thành phố như Paris, Los Angeles, London, hay Jakarta. Bên ngoài hệ thống thành phố, các địa phương như California (Mỹ), Scotland (Anh) hay toàn bộ các đô thị Đan Mạch cũng dẫn đầu trong việc xây dựng các kế hoạch khí hậu địa phương có tính ràng buộc và tích hợp đa lĩnh vực.
Thủ đô Copenhagen của Đan Mạch dẫn đầu trong việc xây dựng các kế hoạch khí hậu địa phương
Một bước ngoặt mang tính thể chế đã diễn ra tại COP28 khi lần đầu tiên, Hội nghị Cấp cao Hành động Khí hậu Địa phương (Local Climate Action Summit – LCAS) được tổ chức, quy tụ hơn 500 thị trưởng và lãnh đạo địa phương. Sự kiện này không chỉ thể hiện sự công nhận chính thức của cộng đồng quốc tế đối với vai trò của thành phố trong thực hiện NDC (Đóng góp quốc gia tự xác định), mà còn mở đường cho sự ra đời của Liên minh CHAMP (Coalition for High Ambition Multilevel Partnerships) – cơ chế hợp tác giữa hơn 70 chính phủ quốc gia và các chính quyền địa phương nhằm tích hợp hành động khí hậu đa cấp trong hoạch định, tài chính và triển khai NDCs thế hệ mới.
Trong lĩnh vực giảm nhẹ phát thải, thành phố đóng vai trò như các “đòn bẩy” chính để thúc đẩy chuyển đổi hệ thống năng lượng, giao thông, xây dựng và sử dụng đất. Các thành phố tiêu biểu như Shenzhen (Trung Quốc) đã điện hóa toàn bộ đội xe buýt với hơn 16.000 phương tiện, giúp cắt giảm 194.000 tấn CO₂ mỗi năm và cải thiện đáng kể chất lượng không khí đô thị. Ở châu Mỹ, Buenos Aires (Argentina) đã lắp đặt điện mặt trời tại hơn 100 trường học, kết hợp giáo dục khí hậu với giảm chi phí năng lượng. Tại London, quận Lambeth đang cải tạo 72 trường học để loại bỏ nhiên liệu hóa thạch hoàn toàn trước năm 2030. Ngoài ra, nhiều thành phố đang tích hợp mục tiêu giảm phát thải với bảo tồn thiên nhiên và phục hồi hệ sinh thái – như tỉnh Pastaza (Ecuador) xây dựng chiến lược REDD+ cấp vùng với sự tham gia của cộng đồng bản địa, hay dự án Conexão ở Brazil phục hồi hơn 2.400 ha rừng qua cơ chế chi trả dịch vụ môi trường.
Thành phố không chỉ là nguồn phát thải mà còn là nơi chịu tác động trực tiếp và nghiêm trọng nhất của biến đổi khí hậu. Các rủi ro khí hậu như sóng nhiệt, lũ quét, nước biển dâng, khan hiếm nước hay ô nhiễm không khí đều tập trung với cường độ cao tại khu vực đô thị. Trong bối cảnh đó, các sáng kiến thích ứng và tăng cường khả năng phục hồi của thành phố ngày càng đa dạng. Thành phố Telangana (Ấn Độ) triển khai chính sách “mái nhà mát” giúp giảm nhiệt độ trong nhà tới 4,3°C. Vancouver (Canada) cung cấp bộ làm mát và lọc không khí cho người dân dễ bị tổn thương sau đợt nóng lịch sử năm 2021. Saint-Louis (Senegal) trồng lại hơn 50 ha rừng ngập mặn để giảm thiểu nguy cơ ngập lụt. Đặc biệt, thành phố Beira (Mozambique) sử dụng Quỹ Toàn cầu vì Người di cư để hỗ trợ tái định cư các hộ dân sống trong khu vực dễ bị ảnh hưởng bởi bão lũ.
Một khía cạnh không thể thiếu trong chiến lược khí hậu hiện nay là chuyển đổi công bằng bảo đảm rằng các chính sách khí hậu không làm tổn thương người nghèo và nhóm yếu thế. Thành phố Barcelona triển khai hơn 350 “không gian khí hậu” – nơi người dân có thể tránh nóng, tiếp cận tư vấn năng lượng và hỗ trợ kỹ thuật để giảm hóa đơn điện. Accra hỗ trợ lao động phi chính thức trong ngành thu gom rác thông qua các chương trình bảo hiểm và chăm sóc sức khỏe. Quezon City kết hợp giải quyết thất nghiệp và an ninh lương thực bằng cách chuyển đổi đất bỏ hoang thành vườn rau đô thị, tạo hàng nghìn việc làm. Tại Nairobi, cộng đồng cư dân khu ổ chuột Mukuru được trao quyền lập kế hoạch hạ tầng khí hậu thông qua cơ chế “Khu quy hoạch đặc biệt” (Special Planning Area), giúp bảo vệ quyền về nhà ở trước tác động của khí hậu.
Một yếu tố nền tảng để duy trì và mở rộng các hành động khí hậu địa phương chính là tài chính và công nghệ. Tuy nhiên, thực tế hiện nay cho thấy, chỉ một phần nhỏ tài chính khí hậu toàn cầu đến được cấp thành phố. Trong khi đó, nhu cầu đầu tư tại các nước thu nhập thấp và trung bình được ước tính lên tới 256 – 821 tỷ USD mỗi năm cho phát triển đô thị bền vững. Các thành phố như Cape Town (Nam Phi) đã phát hành trái phiếu xanh đầu tiên tại châu Phi để tài trợ cho năng lượng sạch và tòa nhà hiệu quả. Oslo (Na Uy) tiên phong lồng ghép mục tiêu cắt giảm CO₂ vào ngân sách thành phố thông qua “Ngân sách Khí hậu”. Lima tăng 176% số trạm đo chất lượng không khí kể từ năm 2019, còn Paris trích ngân sách thường niên để hỗ trợ các thành phố đối tác ở Nam bán cầu thông qua các dự án song phương.
Hướng đến COP30 tại Belém (Brazil), cộng đồng khí hậu toàn cầu đang bước vào một thập kỷ then chốt: từ giai đoạn “thiết lập tham vọng” sang “triển khai thực chất”. Đặc biệt, năm 2026 sẽ đánh dấu kỷ niệm 10 năm sửa đổi Kigali (Kigali 10) – sửa đổi quan trọng trong khuôn khổ Nghị định thư Montreal nhằm loại bỏ dần các chất làm lạnh HFCs gây hiệu ứng nhà kính mạnh và ảnh hưởng đến chất lượng không khí. Kigali+10 được kỳ vọng không chỉ tổng kết tiến trình thực hiện mà còn mở rộng phạm vi điều chỉnh của Nghị định thư để bao trùm các chất ô nhiễm không khí như NO2 và các khí có GWP cao. Điều này có ý nghĩa đặc biệt trong bối cảnh ô nhiễm không khí đang là nguyên nhân dẫn đến hơn 6,5 triệu ca tử vong mỗi năm và thành phố trở thành “mặt trận đầu tiên” của cuộc khủng hoảng sức khỏe và môi trường toàn cầu.
Bài học từ một thập kỷ dẫn dắt khí hậu cấp địa phương cho thấy: muốn đạt được các mục tiêu toàn cầu như Thỏa thuận Paris, cần phải trao quyền và đầu tư thực chất cho các thành phố và vùng lãnh thổ. Trong thập kỷ tới, việc tích hợp hành động địa phương vào kế hoạch quốc gia – cả trong cam kết (NDC), đầu tư và thể chế quản trị – là điều kiện tiên quyết để chuyển hóa tham vọng khí hậu thành kết quả thực tế, vì một tương lai có khí hậu an toàn, không khí trong lành và công lý cho mọi người.
Vũ Hồng
Tài liệu tham khảo
