08/07/2025
Ngày 7/7/2025, trong khuôn khổ Cuộc họp Nhóm công tác mở lần thứ 47 của các Bên tham gia Nghị định thư Montreal về các chất làm suy giảm tầng ôzôn, sự kiện bên lề khai mạc của Nhóm Accra-Helsinki về Làm mát bền vững đã chính thức diễn ra tại Bangkok, Thái Lan. Sự kiện được tổ chức bởi Liên minh Khí hậu và Không khí Sạch (CCAC) với đồng chủ trì bởi ông Kofi Agyarko (Ghana) và ông Tapio Reinikainen (Phần Lan). Viện Quản trị và Phát triển Bền vững (IGSD) đóng vai trò báo cáo viên và hỗ trợ kỹ thuật – pháp lý cho chương trình.
Sự kiện diễn ra trong bối cảnh ô nhiễm không khí đang là khủng hoảng môi trường nghiêm trọng nhất đối với sức khỏe cộng đồng toàn cầu. Nghị định thư Montreal, vốn nổi tiếng với thành công trong loại bỏ các chất làm suy giảm tầng ôzôn, đang ngày càng được nhìn nhận như một công cụ hiệu quả trong kiểm soát các nguồn ô nhiễm không khí siêu ngắn hạn, đặc biệt là các khí làm lạnh như HFCs và các khí có tiềm năng nóng lên toàn cầu cao (GHG).
Cuộc họp của Nhóm Accra-Helsinki về Làm mát bền vững diễn ra tại Bangkok ngày 7/7/2025
Nhóm Accra-Helsinki là sự kế thừa mô hình đối thoại phi chính thức của các Nhóm Toronto và Stockholm – những diễn đàn từng đóng vai trò quan trọng trong quá trình hình thành đồng thuận chính sách về tầng ôzôn. Sự hình thành Nhóm Accra-Helsinki phản ánh nhu cầu cấp thiết phải mở rộng tầm nhìn của cộng đồng Nghị định thư Montreal từ bảo vệ tầng ôzôn sang giải quyết đồng thời ô nhiễm không khí và biến đổi khí hậu.
Việc sử dụng rộng rãi các thiết bị làm lạnh không hiệu quả hoặc chứa các chất HFCs không chỉ là thách thức về khí hậu mà còn trực tiếp làm xấu đi chất lượng không khí đô thị, đặc biệt tại các quốc gia đang phát triển nơi hệ thống xử lý rác điện tử và quản lý thiết bị cũ chưa được hoàn thiện. Việc loại bỏ, thu gom và xử lý đúng cách các thiết bị điều hòa, tủ lạnh là một mắt xích quan trọng để ngăn ngừa phát thải khí độc hại và chất hủy tầng ôzôn vào khí quyển.
Tại phiên khai mạc, Tiến sĩ Stephen Andersen, Giám đốc Nghiên cứu của IGSD đã khái quát vai trò lịch sử của các nhóm đối thoại Montreal trong việc duy trì tham vọng môi trường. Ông đồng thời truyền đạt quan điểm của cựu Thư ký điều hành Nghị định thư – ông Marco González về tầm quan trọng của đối thoại cởi mở trong việc định hình các chính sách kiểm soát chất gây ô nhiễm mới nổi, trong đó có các chất làm lạnh và các chất khí liên quan đến ngành công nghiệp lạnh – một nguồn ô nhiễm đang gia tăng tại nhiều khu vực đô thị.
Bà Denise San Valentin, đại diện CCAC, chia sẻ tiến độ dự án tại Mỹ Latinh và Caribe về loại bỏ máy điều hòa không khí độc hại, cho thấy đây không chỉ là một vấn đề về hiệu suất năng lượng hay phát thải CO₂, mà còn liên quan trực tiếp đến sự phát thải các khí độc, hạt mịn và khí sơ cấp gây ô nhiễm không khí, nhất là trong khâu tái chế không kiểm soát.
Một nội dung nổi bật khác là vấn đề kiểm soát khí nitơ oxit (N₂O) – một trong ba loại khí nhà kính siêu mạnh nhưng bị “bỏ ngỏ” trong khung pháp lý toàn cầu. Đáng chú ý, N₂O cũng là chất gây suy giảm tầng ôzôn duy nhất chưa được kiểm soát bởi Nghị định thư Montreal, đồng thời đóng góp đáng kể vào tình trạng ô nhiễm không khí tầng thấp.
Giáo sư David Kanter, qua kết nối từ xa, trình bày các phát hiện quan trọng trong Đánh giá nitơ oxit toàn cầu, cho thấy sự gia tăng nồng độ N₂O trong khí quyển không chỉ ảnh hưởng đến biến đổi khí hậu mà còn làm suy yếu các nỗ lực cải thiện chất lượng không khí đô thị. Ông đề xuất cần sớm tích hợp N₂O vào khuôn khổ giám sát – kiểm soát quốc tế nhằm ngăn chặn xu hướng gia tăng mất kiểm soát hiện nay.
Ông Tad Ferris (IGSD) tiếp tục làm rõ bối cảnh pháp lý, nhấn mạnh rằng nếu được đưa vào phạm vi Nghị định thư Montreal, việc kiểm soát N₂O có thể đóng góp ngay lập tức vào mục tiêu giảm phát thải khí độc hại và cải thiện chất lượng không khí, nhất là tại các quốc gia có ngành nông nghiệp sử dụng phân bón ni-tơ ở mức cao.
Khép lại sự kiện, các đồng chủ tịch và chuyên gia đã nhấn mạnh ý nghĩa của chương trình nghị sự Kigali+10 – dịp đánh dấu 10 năm kể từ khi Sửa đổi Kigali được thông qua vào tháng 10 năm 2016, nhằm loại bỏ dần các chất HFCs – một trong những khí nhà kính có tiềm năng nóng lên toàn cầu cao nhất và đồng thời là tác nhân gây ô nhiễm không khí tầng thấp. Sự kiện kỷ niệm Kigali+10 dự kiến sẽ diễn ra vào cuối năm 2026, nhiều khả năng gắn với Cuộc họp các Bên lần thứ 38 (MOP38) của Nghị định thư Montreal.
Theo ông Tad Ferris (IGSD), đây là thời điểm chiến lược để cộng đồng quốc tế đánh giá tiến độ thực hiện Sửa đổi Kigali và đẩy mạnh tham vọng trong kiểm soát cả khí hậu lẫn chất lượng không khí thông qua một khuôn khổ pháp lý đã được kiểm chứng. Sửa đổi Kigali không chỉ giúp giảm phát thải các chất làm lạnh có GWP cao (những loại khí được sử dụng phổ biến trong điều hòa không khí, tủ lạnh, kho lạnh và các thiết bị làm mát công nghiệp), mà còn mang lại hiệu ứng kép: giảm phát sinh khí độc, hợp chất hữu cơ dễ bay hơi (VOCs), bụi mịn và các chất gây ô nhiễm không khí khác, vốn thường được thải ra trong quá trình sản xuất, sử dụng và xử lý thiết bị làm mát.
Trong bối cảnh nhiều đô thị toàn cầu đang vật lộn với tình trạng ô nhiễm không khí vượt ngưỡng an toàn, chương trình nghị sự Kigali+10 cần được thiết kế như một bước ngoặt mở rộng phạm vi điều chỉnh của Nghị định thư Montreal, bao gồm cả các chất như nitơ oxit (N₂O) – loại khí vừa gây suy giảm tầng ôzôn, vừa là một trong những chất ô nhiễm không khí và khí nhà kính siêu mạnh hiện chưa được kiểm soát toàn diện.
Các đại biểu tại phiên họp Nhóm Accra-Helsinki đều đồng thuận rằng Kigali+10 không chỉ là thời điểm kỷ niệm, mà cần là nền tảng để tích hợp các biện pháp làm mát bền vững, cải thiện chất lượng không khí và bảo vệ sức khỏe cộng đồng, thông qua việc kết nối với các chương trình nghị sự khí hậu và phát triển bền vững ở cấp quốc gia và khu vực. Nếu được thúc đẩy đúng hướng, Kigali+10 sẽ trở thành biểu tượng cho sự chuyển mình của cơ chế Montreal, từ một hiệp định bảo vệ tầng ôzôn sang một nền tảng toàn cầu trong kiểm soát ô nhiễm không khí và thúc đẩy công lý môi trường.
Vai trò ngày càng tăng của Nghị định thư Montreal trong kiểm soát ô nhiễm không khí
Từ chỗ là công cụ điều tiết các chất phá hủy tầng ôzôn, Nghị định thư Montreal đang mở rộng ảnh hưởng sang lĩnh vực giảm phát thải các chất gây ô nhiễm không khí siêu ngắn hạn, đồng thời hỗ trợ chuyển đổi công nghệ sạch trong lĩnh vực làm mát. Thành công của cơ chế Montreal trong cắt giảm CFCs và HCFCs đã góp phần gián tiếp cải thiện chất lượng không khí toàn cầu – đặc biệt tại các đô thị công nghiệp – và là nền tảng để nhân rộng các biện pháp tương tự đối với HFCs, N₂O và khí độc khác.
Sự xuất hiện của Nhóm Accra-Helsinki chính là minh chứng cho nỗ lực làm mới cơ chế thực thi Montreal, biến nó thành công cụ kép vừa bảo vệ tầng ôzôn vừa bảo vệ sức khỏe cộng đồng thông qua kiểm soát ô nhiễm không khí – đặc biệt trong ngành làm lạnh, điều hòa không khí, và công nghiệp hóa chất.
Sự kiện tại Bangkok không chỉ là điểm khởi đầu cho chuỗi đối thoại kỹ thuật về các chất làm mát và khí nhà kính, mà còn mở ra một hướng tiếp cận mới – nơi mà quyền được hít thở không khí sạch có thể được thúc đẩy mạnh mẽ thông qua khung pháp lý quốc tế như Nghị định thư Montreal. Trong bối cảnh ô nhiễm không khí đã vượt ngưỡng chịu đựng tại nhiều thành phố lớn, nỗ lực liên kết giữa làm mát bền vững và chất lượng không khí không còn là tùy chọn, mà là bắt buộc đối với sức khỏe của hành tinh.
Nam Hưng
