30/07/2021
Báo cáo Một tương lai cho tất cả - nhu cầu chung sống hài hòa giữa con người và động vật hoang dã (ĐVHD) do WWF và Chương trình Môi trường Liên hợp quốc (UNEP) mới công bố cho thấy, xung đột giữa người và ĐVHD đang là một trong những mối đe dọa lớn nhất đối với sự sinh tồn lâu dài của một số loài mang tính biểu tượng trên thế giới như hổ, sói, voi, cá sấu. Báo cáo gióng lên hồi chuông cảnh báo về sự xung đột giữa con người và ĐVHD, đồng thời kêu gọi các chương trình bảo tồn quốc gia và quốc tế dành sự chú ý cần thiết cho vấn đề này. Báo cáo được thực hiện bởi 155 chuyên gia đến từ 40 tổ chức có trụ sở tại 27 quốc gia.
Sự xung đột giữa người và ĐVHD
Ngày nay, con người đang chứng kiến những thay đổi khác thường của hành tinh, đó là quần thể các loài hoang dã trên toàn cầu đã giảm trung bình 68% kể từ năm 1970. Nguyên nhân sâu sa của thực trạng trên là sự xung đột giữa người và ĐVHD, cùng với đó là các mối đe dọa khác (phá rừng, mất sinh cảnh, nạn săn bắt trái phép…) đã dẫn đến sự suy giảm đáng kể quần thể các loài ĐVHD.
Theo Báo cáo, xung đột giữa người và ĐVHD, nảy sinh khi cả hai cùng sinh sống trong một khu vực, thường dẫn đến việc con người giết động vật để tự vệ hoặc trả thù, gây nguy cơ loài đó có thể bị tuyệt chủng. Sự xung đột trên đã làm cho hơn 75% các loài mèo hoang dã trên thế giới bị sát hại và tình trạng này cũng xảy ra với nhiều loài ăn thịt trên cạn và dưới biển khác như gấu Bắc Cực và hải cẩu thầy tu Địa Trung Hải hay động vật ăn cỏ lớn như voi.
Tại bang Idaho của Mỹ, hiện có khoảng 1.556 con sói. Những con sói này đang phá hoại không chỉ các trang trại gia súc trong vùng, mà còn gây hại những loài ĐVHD khác. Ngày 21/4/2021, Thượng viện bang Idaho đã thông qua một dự luật cho phép giết 90% số lượng sói. Dự luật sẽ tăng Quỹ kiểm soát sói Idaho lên 590.000 USD để thuê các đơn vị giết sói và xóa bỏ giới hạn số lượng sói mà thợ săn được phép giết. Những người ủng hộ dự luật cho biết, các con sói này đang khiến số lượng hươu và nai sừng tấm trong tự nhiên giảm, gây thiệt hại đáng kể cho nền kinh tế của bang. Tuy nhiên, những người phản đối dự luật này cho rằng, nếu được thông qua, đạo luật này sẽ chỉ mang đến sự tàn ác và đe dọa đối với loài này, không chỉ ở Idaho mà còn trên toàn nước Mỹ. Dự luật này sẽ tiếp tục được xem xét ở Hạ viện Idaho trong thời gian tới.
Ở vùng sông nước Burundi, Đông Phi, cá sấu sông Nile được đánh giá là loài săn mồi nước ngọt lớn nhất thế giới. Được nhận định là “kẻ giết người hàng loạt điên rồ”, cá sấu sông Nile chịu trách nhiệm cho hàng trăm cái chết ở châu Phi. Theo thống kê hàng năm thì có khoảng 275-745 cuộc tấn công con người từ cá sấu sông Nile, trong đó 63% là gây tử vong. Trong hàng chục năm qua, loài cá sấu này cũng trở thành mục tiêu của nhiều thợ săn hoang dã.
Tại Ấn Độ có hơn 2.200 con hổ lớn và là nơi sinh sống của 60% loài hổ trên thế giới. Hổ là loài ĐVHD được bảo vệ ở Ấn Độ, nhưng việc khu dân cư ngày càng gần rừng tự nhiên, chia cắt địa bàn hoạt động của hổ khiến tỷ lệ người bị hổ tấn công ngày càng tăng trong những thập kỷ gần đây. Từ năm 2014 đến năm 2019, gần 225 người đã thiệt mạng trong các cuộc tấn công của hổ. Tuy nhiên, hơn 200 con hổ đã bị giết bởi những kẻ săn trộm hoặc bị điện giật từ năm 2012 đến năm 2018.
Tại Việt Nam, xung đột cũng xảy ra khi con người và ĐVHD sống gần nhau. Trường hợp loài voi ở Đắk Lắk là một ví dụ điển hình. May mắn là những năm gần đây chưa ghi nhận trường hợp thương vong nào về người nhưng có ít nhất hai trường hợp voi con bị thương do người dân đặt bẫy thú rừng trái phép. Jun, một cá thể voi đực 10 tuổi đã bị thương do dẫm vào vào bẫy dây. Sau khi được chữa trị, Jun không thể tái thả lại tự nhiên và được nuôi dưỡng tại Trung tâm Bảo tồn Voi Đắk Lắk cho đến nay đã 6 năm. Trong khi đó, 116.35 ha hoa màu, 5 ngôi nhà tạm và hàng trăm cây điều, cao su đã bị voi rừng phá hoại.
Những chú voi rừng phá hoại hoa màu và cây trồng của người dân tại Đắk Lắk, Việt Nam
Như vậy, có thể thấy sự xung đột giữa con người và ĐVHD vừa là vấn đề nhân đạo và phát triển, vừa là vấn đề bảo tồn, ảnh hưởng đến thu nhập của nông dân, người chăn nuôi, đánh bắt truyền thống và người bản địa, nhất là người nghèo. Mâu thuẫn cũng nảy sinh khi con người và động vật phải chia sẻ chung nguồn nước. Một sự bất bình đẳng xuất hiện khi mà những cộng đồng sống chung với động vật lại không nhận được sự đền bù nào cho những rủi ro mà sự tồn tại chung này gây ra. Điều này có nguy cơ làm chệch hướng các mục tiêu phát triển bền vững.
Cần có những biện pháp để giúp con người và ĐVHD sống hài hòa
Mục tiêu phát triển bền vững (SDGs), còn được gọi là Mục tiêu toàn cầu, là mục tiêu phổ quát được thiết kế nhằm chấm dứt đói nghèo, bảo vệ hành tinh và đảm bảo rằng tất cả mọi người được hưởng hòa bình và thịnh vượng vào năm 2030 ở mỗi quốc gia thành viên Liên hợp quốc. Hầu hết, các mục tiêu SDGs đều liên quan đến xung đột giữa người và ĐVHD. Với mục tiêu không còn đói nghèo, thì việc ĐVHD xâm phạm tới các khu dân cư sẽ gây thiệt hại cho các kho lương thực, cây trồng và vật nuôi, thậm chí còn làm cho nông dân sống tự cung, tự cấp đối mặt với nạn đói. Mặc dù có sự liên quan chặt chẽ với các SDGs, xung đột giữa người và ĐVHD vẫn không nhận được sự quan tâm đúng mức từ các nhà hoạch định chính sách.
Một giả định đặt ra, nếu xung đột giữa người và ĐVHD không được cộng đồng quốc tế giải quyết thỏa đáng, thì sẽ tác động tiêu cực đáng kể đến khả năng đạt được phần lớn các mục tiêu SDGs của các quốc gia. Nếu thế giới muốn đạt được các mục tiêu SDGs vào năm 2030, thì xung đột giữa người và ĐVHD phải được đưa vào kế hoạch thực hiện các mục tiêu SDGs. Vấn đề này cũng cần là trọng tâm trong Khung Chiến lược toàn cầu về đa dạng sinh học (ĐDSH) sau năm 2020, dự kiến sẽ được thông qua vào tháng 10/2021 tại cuộc họp lần thứ 15 của Hội nghị các bên (COP15). Tại Hội nghị, các nhà lãnh đạo thế giới sẽ ký cam kết mới về bảo vệ ĐDSH trong 10 năm tiếp theo.
Việc duy trì sự phát triển quần thể của các loài hoang dã và sức khỏe tốt của các hệ sinh thái sẽ giúp cho xã hội loài người tồn tại, cung cấp thực phẩm và tạo sinh kế cho tất cả mọi người. Tuy nhiên, những tác động thảm khốc như thương vong, mất tài sản và sinh kế lại đè nặng lên những cộng đồng phải sống cùng các loài hoang dã, thường là tại các quốc gia đang phát triển có ĐDSH cao. Điều này dẫn tới tình trạng tài chính bấp bênh và ảnh hưởng đến sức khỏe thể chất và tinh thần của các cộng đồng này.
Báo cáo cho rằng, xung đột giữa người và ĐVHD không thể xóa bỏ hoàn toàn nhưng có thể được giảm thiểu bằng các phương pháp tiếp cận tổng hợp và được lập kế hoạch quản lý tốt, từ đó giúp người và động vật chung sống hài hòa. Báo cáo kêu gọi sử dụng các biện pháp có thể xác định nguyên nhân sâu xa và tiềm ẩn của xung đột, đồng thời xây dựng những giải pháp có tính hệ thống cùng với các cộng đồng bị ảnh hưởng - những người cần được tham gia một cách tích cực và bình đẳng.
Tại Việt Nam, WWF-Việt Nam đã cùng với Vườn Quốc gia (VQG) Yok Don và Trung tâm Bảo tồn (TTBT) Voi Đắk Lắk tiến hành đánh giá Xung đột giữa Người và Voi (HEC) và xây dựng chiến lược quản lý HEC trong 5 năm (2021 - 2025). WWF-Việt Nam cũng hỗ trợ thành lập và duy trì hoạt động một nhóm giảm nhẹ xung đột voi – người dựa vào cộng đồng tại buôn Drang Phok, xã Krong Na, huyện Buôn Đôn. Cán bộ của VQG Yok Don, TTBT Voi Đắk Lắk và dân làng thuộc bốn trong số các xã bị ảnh hưởng nặng nề nhất đã được đào tạo các kỹ năng giúp giảm thiểu HEC.
Các điều kiện cần thiết để con người và voi hoang dã cùng chung sống hài hòa ở Đắk Lắk có thể được đáp ứng. Tuy nhiên, vẫn có nhiều lo ngại về sự an toàn của các đàn voi hoang dã do việc mất sinh cảnh sống vẫn đang tiếp tục diễn ra. Trong khi đó, voi cần một sinh cảnh rộng lớn để sinh sống. Chấm dứt chuyển đổi mục đích sử dụng đất trong hành lang di chuyển của voi và phục hồi các sinh cảnh của chúng là điều kiện thiết yếu để tạo ra một môi trường an toàn hơn cho cả người và voi.
Vì vậy, việc giảm xung đột giữa người và ĐVHD có thể tạo ra các cơ hội và lợi ích không chỉ cho ĐDSH và các cộng đồng chịu ảnh hưởng, mà còn cho xã hội, phát triển bền vững, sản xuất và nền kinh tế toàn cầu nói chung.
Nam Việt
(Nguồn: Bài đăng trên Tạp chí Môi trường số 7/2021)
