07/09/2022
Trong bối cảnh vận hành của nền kinh tế dựa trên cơ sở thể chế kinh tế thị trường và hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng sâu, rộng, doanh nghiệp (DN) được xác định không chỉ là nòng cốt tạo ra sản phẩm cho xã hội, mà còn có vai trò quan trọng góp phần hiện thực hóa mục tiêu phát triển bền vững đất nước. Thông qua hoạt động sản xuất kinh doanh của mình, doanh nghiệp thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, đóng góp vào ngân sách quốc gia cũng như của địa phương nơi doanh nghiệp hoạt động; giúp tạo ra công ăn việc làm, sinh kế bền vững cho cộng đồng; cũng như góp phần bảo vệ môi trường, ứng phó với biến đổi khí hậu thông qua giảm thiểu phát thải khí nhà kính, bảo vệ nguồn nước, bảo vệ rừng và đa dạng sinh học... Tại những khu vực có yếu tố địa chính trị quan trọng như các vùng sâu, vùng xa, khu vực hải đảo, biên giới, sự có mặt của doanh nghiệp với những mô hình inclusive business (kinh doanh cùng người thu nhập thấp), có tính bao trùm còn giúp ổn định an sinh xã hội nơi “phên dậu” của tổ quốc và đặc biệt góp phần ổn định an ninh quốc phòng của quốc gia.
Xét riêng về khía cạnh môi trường, việc huy động DN tham gia vào công tác BVMT là yếu tố đặc biệt quan trọng, quyết định sự thành công của các chiến lược, mục tiêu ứng phó biến đổi khí hậu hiện nay. Tuy nhiên, quá trình tăng trưởng nhanh cùng với cơ cấu kinh tế chưa hoàn thiện cũng đã và đang bộc lộ những thách thức đối với công tác BVMT.
Sự phát triển của DN Việt Nam và thách thức đặt ra với công tác BVMT
Chương trình Nghị sự 2030 của Liên hợp quốc với 17 mục tiêu phát triển bền vững (SDGs) được thông qua ngày 15/9/2015 đã nhấn mạnh vai trò quan trọng của DN trong việc thực hiện 17 SDGs bên cạnh vai trò của Chính phủ và các tổ chức. Để thực hiện thành công các cam kết mạnh mẽ của Việt Nam tại Hội nghị thượng đỉnh về biến đổi khí hậu của Liên hợp quốc lần thứ 21 (COP 21) và lần thứ 26 (COP 26) cũng không thể thiếu vai trò quan trọng của DN. Các chiến lược quốc gia, văn bản pháp luật của Việt Nam về phát triển bền vững, tăng trưởng xanh, cải thiện môi trường kinh doanh và nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia cũng luôn nhấn mạnh vai trò của cộng đồng DN. BVMT là một trong ba trụ cột chính (Kinh tế - Môi trường - Xã hội) của phát triển bền vững DN nói riêng và phát triển bền vững của đất nước nói chung.
Việt Nam được các chuyên gia kinh tế trong và ngoài nước đánh giá là quốc gia có các chỉ tiêu kinh tế vĩ mô ổn định, tăng trưởng nhanh và hội nhập mạnh mẽ với khu vực và thế giới với hàng loạt cam kết quốc tế về môi trường, đặc biệt trong nhiều hiệp định thương mại tự do (FTA) thế hệ mới được ký kết, trong đó có các quy định, yêu cầu về môi trường đối với các sản phẩm xuất khẩu của các DN Việt Nam. Yêu cầu thực hiện các cam kết môi trường này cũng đã được thể chế hóa thông qua văn bản chính sách, pháp luật của Việt Nam. Điều này yêu cầu các bên liên quan phải thực hiện, trong đó có DN.
Tại Việt Nam, theo tổng điều tra kinh tế năm 2021, tính đến 31/12/2020 cả nước có 683,6 nghìn DN đang hoạt động, kinh doanh với tổng số lao động là 14,7 triệu người, tăng 35,3% về số DN và 4,7% về số lao động so với năm 2016. Như vậy, cùng với sự tăng trưởng mạnh mẽ của nền kinh tế Việt Nam trong những năm vừa qua, mặc dù bị ảnh hưởng nghiêm trọng bởi đại dịch Covid-19 các năm 2020 và 2021, số lượng DN vẫn có những tăng trưởng mạnh mẽ. Tuy nhiên, quá trình tăng trưởng nhanh cùng với cơ cấu kinh tế chưa hoàn thiện cũng đã bộc lộ những thách thức đối với công tác BVMT. Bên cạnh những nỗ lực, kết quả đạt được, công tác BVMT của DN vẫn còn nhiều tồn tại như tình trạng DN khai thác, sử dụng tài nguyên thiên nhiên quá mức; nhu cầu sử dụng năng lượng ngày càng tăng; xả thải, ô nhiễm môi trường làm giảm chất lượng môi trường, làm suy giảm mạnh ảnh hưởng nghiêm trọng đến các hệ sinh thái và đa dạng sinh học... Mặt khác, biến đổi khí hậu toàn cầu đã và đang tạo nên những hình thái thời tiết cực đoan và gây ra nhiều hệ luỵ, tác động tiêu cực tới hoạt động sản xuất, kinh doanh của DN.
Công tác BVMT tại DN
DN BVMT, góp phần vào sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, do đó, cần phải tuân thủ chính sách, pháp luật về BVMT trong hoạt động sản xuất kinh doanh. Việc tuân thủ sẽ đảm bảo cho DN không gặp những vấn đề về mặt pháp lý và duy trì liên tục hoạt động sản xuất, kinh doanh. Hơn nữa, việc tuân thủ cũng góp phần giảm chi phí, nâng cao hiệu quả hoạt động của DN, đảm bảo sản phẩm, dịch vụ của DN đáp ứng yêu cầu kỹ thuật của người mua về vấn đề môi trường, tạo ra những cơ hội kinh doanh mới cho các DN. Điều này đã được minh chứng cụ thể trong những năm vừa qua ở Việt Nam và trên thế giới. Với sự quản lý, giám sát của các cơ quan Nhà nước, hỗ trợ của các tổ chức trong và ngoài nước, công tác BVMT của cộng đồng DN Việt Nam trong thời gian vừa qua đã đạt được nhiều kết quả tích cực.
Lãnh đạo VCCI trao giải thưởng Top 10 doanh nghiệp bền vững trong lĩnh vực sản xuất, thương mại - dịch vụ năm 2021
Đối với nhóm DN lớn trong nước: Đây là những DN được tổ chức và vận hành bài bản, có tầm nhìn và sứ mệnh gắn với các vấn đề về môi trường và xã hội. Với tiềm lực tài chính lớn, các DN thuộc nhóm này tuân thủ tốt vấn đề tuân thủ chính sách pháp luật và có những chương trình, sáng kiến vượt lên trên mức độ tuân thủ, được triển khai trong nội bộ DN và trong cộng đồng. Đây là nhóm DN tiêu biểu, là hình mẫu trong công tác BVMT.
Với nhóm DN có vốn đầu tư nước ngoài: Việc thực hiện các vấn đề môi trường và các chương trình sáng kiến khác có liên quan thường được quy định ở công ty mẹ trên cấp độ toàn cầu, các công ty con hoạt động sản xuất kinh doanh tại Việt Nam ngoài việc tuân thủ chính sách pháp luật về môi trường ở nước sở tại cũng phải triển khai nghiêm túc các chính sách, quy định toàn cầu từ công ty mẹ. Với các cam kết rằng buộc ở cấp độ toàn cầu này nên có thể nói phần lớn nhóm DN có vốn đầu tư nước ngoài có kết quả tốt trong công tác BVMT.
Về nhóm DN trong nước sản xuất hàng xuất khẩu: Hàng rào kỹ thuật về môi trường, các sản phẩm xuất khẩu thân thiện với môi trường là yêu cầu, quy định bắt buộc của các nước nhập khẩu đối với những sản phẩm xuất xứ từ Việt Nam trong những năm gần đây. Để đáp ứng những yêu cầu, quy định này, các DN xuất khẩu của Việt Nam đã và đang từng bước đáp ứng thông qua việc truy xuất nguồn gốc hàng hóa, đạt được những giấy chứng nhận về BVMT và thực hiện kiểm toán môi trường một cách tự nguyện. Nhóm DN này thường có công tác BVMT tốt.
Đối với nhóm DN còn lại, bao gồm các DN nhỏ và vừa, các DN siêu nhỏ: Hoạt động sản xuất kinh doanh của nhóm DN này gắn liền với tuân thủ các chính sách pháp luật về BVMT với sự giám sát, quản lý bởi các cơ quan chức năng có liên quan.
Tuy nhiên, bên cạnh những mặt tích cực, những kết quả khả quan, công tác BVMT của DN còn tồn tại một số hạn chế như: Số lượng DN tăng trưởng nhanh, mức độ đô thị hóa và công nghiệp hóa cao dẫn tới khai thác, sử dụng tài nguyên thiên nhiên ồ ạt, lãng phí và thiếu kiểm soát, ảnh hưởng tới các hệ sinh thái và đa dạng sinh học, phát sinh nhiều nguồn gây ô nhiễm, chất thải, phát thải ngày càng tăng về thành phần và khối lượng; Còn một số DN tập trung vào các lợi ích kinh tế trước mắt, chưa thực sự quan tâm, chú trọng tới vấn đề BVMT trong khi vấn đề môi trường là một trong những trụ cột quan trọng của phát triển bền vững DN; Hoạt động BVMT còn mang tính đối phó; Việc sử dụng công nghệ cũ, lạc hậu trong sản xuất kinh doanh góp phần ảnh hưởng xấu tới môi trường.
Bên cạnh đó, nhiều sự cố môi trường nghiêm trọng, do chưa tuân thủ hay cố tình chưa tuân thủ từ hoạt động sản xuất kinh doanh của DN đã xảy ra. Điều này gây ra các ảnh hưởng tiêu cực tới môi trường, an ninh trật tự và xã hội, mất nhiều thời gian, nguồn lực để khắc phục hậu quả. Công việc ứng phó, chống chịu và thích ứng với biến đổi khí hậu của DN còn nhiều hạn chế; các mô hình kinh doanh, sản phẩm thân thiện với môi trường chưa được phổ biến rộng rãi.
Các giải pháp hỗ trợ DN thực hiện tốt công tác BVMT
Từ năm 2022, Luật BVMT năm 2020 bắt đầu được thực thi với nhiều điểm mới mang tính đột phá, đề cao vai trò người dân, DN là vị trí trung tâm đối với hoạt động BVMT. Luật BVMT năm 2020 đã xác định cộng đồng DN là nhân tố đóng vai trò hết sức quan trọng trong sự nghiệp BVMT. Việc thực hiện tốt công tác BVMT không chỉ là trách nhiệm của DN mà còn giúp DN nâng cao khả năng cạnh tranh, thâm nhập thị trường quốc tế và đảm bảo phát triển bền vững. Phát huy được vai trò của các DN trong công tác BVMT chính là giải pháp then chốt nhằm giải quyết các áp lực về môi trường hiện nay. Căn cứ trên Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội giai đoạn 2021-2030 tầm nhìn 2045 được thông qua tại Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ 13 vừa qua có thể thấy rằng, một lần nữa, Việt Nam khẳng định phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Mô hình phát triển này đảm bảo tính minh bạch, trách nhiệm giải trình, sự công bằng của các chủ thể tham gia trong nền kinh tế và điều này trở thành định hướng để Luật quy định trách nhiệm, chuyển đổi vai trò của Nhà nước sang vai trò trung tâm của DN và người dân. Do đó, hỗ trợ DN thực hiện tốt công tác BVMT cần được thực hiện một cách xuyên suốt, đồng bộ từ Trung ương tới địa phương, các bên liên quan và từ cam kết của chính DN. Để làm được điều này, trong thời gian tới, cần triển khai các nội dung:
Một là, hoàn thiện hệ thống chính sách, pháp luật về BVMT phù hợp với bối cảnh của Việt Nam và xu thế của thế giới, Chính phủ đóng vai trò kiến tạo cho DN trong hoạt động BVMT gắn liến với sản xuất, kinh doanh;
Hai là, nâng cao nhận thức về BVMT: Xây dựng các chương trình mục tiêu về công tác BVMT gắn kết các bên liên quan trong đó các hiệp hội, tổ chức đại diện, tập hợp DN đóng vai trò cầu nối giữa Chính phủ, các tổ chức quốc tế, các bên liên quan khác nhằm truyền thông bài bản, sâu rộng tới DN. Nâng cao nhận thức cho DN về hạch toán vốn tự nhiên trong hoạt động sản xuất kinh doanh, áp dụng các nguyên tắc của kinh tế tuần hoàn; các DN lớn trong và ngoài nước cũng cần chung tay lan tỏa, nhân rộng những mô hình tốt trong công tác BVMT;
Ba là, nâng cao năng lực cho DN: Phối hợp giữa các tổ chức xã hội nghề nghiệp, các đối tác, nhà tài trợ, các DN tiên phong xây dựng các chương trình tập huấn cho DN về BVMT, những lợi ích, cơ hội kinh doanh mới xuất phát từ BVMT và lập báo cáo phát triển bền vững DN;
Bốn là, hỗ trợ tài chính, tiếp cận nguồn vốn xanh: Chính phủ tạo cơ chế thuận lợi cho DN có nhu cầu tài chính xanh trong nước và quốc tế để thay đổi công nghệ, cách thức hoạt động sản xuất kinh doanh thân thiện với môi trường;
Năm là, công bố thông tin về môi trường của DN: Ngoài việc báo cáo công tác BVMT với cơ quan chức năng theo quy định, DN cần xây dựng báo cáo phát triển bền vững (hoặc báo cáo môi trường và xã hội, báo cáo phi tài chính) để minh bạch, thực hiện công việc giải trình về hoạt động môi trường với các bên liên quan, các nhà đầu tư và đối tác tiềm năng. Lợi ích của việc lập báo cáo phát triển bền vững đã chứng minh trong nhiều năm vừa qua ở trên bình diện quốc tế cũng như tại Việt Nam. Hiện tại, các DN đang niêm yết trên thị trường chứng khoán được yêu cầu công bố thông tin về môi trường theo hướng dẫn hàng năm, các DN còn lại chưa bắt buộc. Nhà nước cần thể chế hóa việc lập báo cáo phát triển bền vững theo lộ trình phù hợp với các loại hình DN;
Sáu là, hỗ trợ, thúc đẩy DN áp dụng Bộ chỉ số DN bền vững (CSI), tham gia Chương trình đánh giá, công bố các DN bền vững tại Việt Nam do VCCI chủ trì tổ chức hàng năm. Bộ chỉ số CSI được VCCI xây dựng với tiêu chí thân thiện, dễ hiểu, dễ áp dụng, phù hợp với bối cảnh phát triển của DN Việt Nam. Đây cũng là công cụ hữu hiệu hỗ trợ DN thực hiện công việc phát triển bền vững, lập báo cáo phát triển bền vững. DN thực hiện tốt nội dung môi trường trong Bộ chỉ số CSI không những đáp ứng được công tác tuân thủ pháp luật về BVMT trong nước mà còn dễ dàng đáp ứng các yêu cầu quốc tế về môi trường có liên quan.
Nguyễn Quang Vinh - Phó Chủ tịch chuyên trách
Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI)
(Nguồn: Bài đăng trên Tạp chí Môi trường, số 8/2022)
