Đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả quy trình thu gom, vận chuyển chất thải rắn sinh hoạt phù hợp với Việt Nam trong thời gian tới

11/07/2022

    Tóm tắt

    Hoạt động thu gom, vận chuyển chất thải rắn sinh hoạt (CTRSH) là một khâu quan trọng trong hệ thống quản lý chất thải. Kinh nghiệm của một số quốc gia thế giới cho thấy các nước đã triển khai hoạt động thu gom, vận chuyển rất hiệu quả cả về mặt kinh tế và môi trường. Tại nước ta, mặc dù quy trình thu gom, vận chuyển CTRSH cơ bản đã được triển khai hiệu quả nhưng thực tế vẫn còn một số hạn chế, chưa đáp ứng đầy đủ yêu cầu đặt ra về hiệu quả thu gom, vận chuyển và công tác bảo vệ môi trường. Căn cứ trên thực tiễn triển khai và kinh nghiệm của một số nước trên thế giới, bài viết đề xuất quy trình thu gom, vận chuyển CTRSH ở đô thị và nông thôn phù hợp với điều kiện, đặc điểm và lộ trình thực hiện quản lý chất thải ở Việt Nam. 

    Từ khóa: Chất thải rắn, thu gom, vận chuyển, quản lý chất thải.

    Nhận bài: 24/5/2022; Sửa chữa: 6/6/2022; Duyệt đăng: 8/6/2022.

1. Hiện trạng quy trình thu gom, vận chuyển CTRSH ở một số quốc gia trên thế giới

   Trên thế giới hiện nay phổ biến 2 phương thức thu gom, vận chuyển CTRSH, đó là: hệ thống thu gom hỗn hợp và hệ thống thu gom có phân loại.

   Hệ thống thu gom hỗn hợp

   Tại những quốc gia người dân chưa tiếp cận và thực hành phân loại rác, chất thải chưa được phân loại tại nguồn sẽ được thu gom tập trung và vận chuyển về cơ sở xử lý. Hình thức thu gom thùng chứa di động hay thùng chứa cố định sẽ được vận dụng linh hoạt tùy vào đặc điểm nguồn thải là các hộ gia đình, ngõ hẻm, sân vườn hay các trung tâm thương mại/ tòa nhà văn phòng,…  

   Hệ thống thu gom có phân loại

   Đối với các đô thị ở các nước phát triển, hệ thống thu gom, vận chuyển chất thải thường được thiết kế phù hợp với việc phân loại CTRSH tại nguồn: Chất thải hữu cơ, chất thải có khả năng tái chế và các loại khác.

    Việc phân loại chất thải tốt sẽ yêu cầu quy trình thu gom, vận chuyển có sự bổ sung, phù hợp với từng loại chất thải. Thay vì chỉ đi thu gom chất thải bằng một phương tiện chung thì đối với mỗi loại chất thải, cần có xe chuyên dụng và phương án thu gom, tần suất thu gom, thời gian thu gom khác nhau, phù hợp với đặc điểm chất thải.

    Chất thải hữu cơ được vận chuyển bằng xe chuyên dụng và chở thẳng tới các nhà máy chế biến phân compost mà không qua các trạm trung chuyển. Chất thải tái chế như kim loại, vỏ chai nhựa, giấy,… được vận chuyển tới các nhà máy thu hồi vật liệu. Tại đây, chất thải được sàng lọc toàn bộ, loại bỏ các chất gây ô nhiễm, nghiền và đóng khối, sau đó được xử lý tái chế theo các phương pháp phù hợp.

 Hình 1. Hệ thống thu gom, vận chuyển CTRSH tại một số quốc gia trên thế giới

    Tổng hợp quy trình thu gom, vận chuyển CTRSH trên thế giới cho thấy, về cơ bản, quy trình thu gom, vận chuyển đều bao gồm các quy trình thu gom sơ cấp và thứ cấp. Quá trình thu gom sơ cấp là quy trình thu gom chất thải phát sinh từ hộ gia đình, cửa hàng cá nhân, nhà hàng, khách sạn,... tới điểm tập kết. Quá trình thu gom thứ cấp sẽ được thực hiện từ các điểm tập kết, tới trạm trung chuyển và tới nhà máy xử lý, bãi chôn lấp cuối cùng. Các trạm trung chuyển đóng một vai trò lớn trong hệ thống quản lý CTR, nó đóng vai trò liên kết giữa quá trình thu gom CTR và cơ sở xử lý cuối cùng.

    Việc áp dụng hệ thống thu gom có sự khác biệt giữa các nước phát triển và các nước đang phát triển. Trong khi ở các nước phát triển đã phát triển thành công hệ thống thu gom kết hợp cả hệ thống thu gom hỗn hợp và hệ thống thu gom có phân loại thì các nước đang phát triển chủ yếu vẫn vận hành hệ thống thu gom hỗn hợp. Thực tế việc duy trì và vận hành hệ thống thu gom phân loại yêu cầu nguồn kinh phí đầu tư lớn cho thiết bị, phương tiện và nhân lực. Chi phí cho việc thu gom chiếm tới 65% tổng chi phí trong một hệ thống quản lý CTRSH đô thị tại Mỹ. Tại Inđônêsia chi phí cho phí vận chuyển chiếm tỷ trọng lớn (35,5%-76,3%) của tổng hợp phần chi phí quản lý CTRSH.

    Bảng 1. Tổng hợp chi phí thu gom, vận chuyển CTRSH ở một số nước

    Đơn vị tính: USD/tấn

Nước   Chi phí  thu gom	Thu nhập thấp	Thu nhập trung bình	Thu nhập khá	Thu nhập cao
	20 - 50	30 - 75	40 - 90	85 - 250

Nguồn: World Bank, 2012

2. Thực trạng quy trình thu gom, vận chuyển chất thải rắn sinh hoạt tại Việt Nam

   Tại khu vực đô thị

    Từ năm 2006-2009 tại Hà Nội đã triển khai thí điểm việc phân loại CTRSH tại nguồn áp dụng ở 4 quận nội thành là Phan Chu Trinh, Thành Công, Láng Hạ và Nguễn Du với tổng 18.300 hộ gia đình. Tuy nhiên sau thời gian triển khai thì dự án thi điểm này không thể tiếp tục và đã dừng lại. Hiện nay, công tác thu gom, vận chuyển CTRSH trên địa bàn các đô thị lớn tại nước ta như Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh, Đà Nẵng, Cần Thơ,… vẫn là hệ thống thu gom hỗn hợp. Các phương pháp thu gom được ứng dụng thích hợp, linh hoạt sao cho phù hợp với đặc điểm đô thị. Cụ thể: xe đẩy được sử dụng trong những ngõ nhỏ, hẹp, nhân viên thu gom sẽ đẩy xe và thu gom từng túi đựng chất thải được đổ dọc ngõ, xóm. Chất thải được vận chuyển lên các xe chở rác chuyên dụng và được di chuyển tới điểm trung chuyển hoặc trực tiếp tới cơ sở xử lý cuối cùng. Hệ thống thu gom và vận chuyển này là hệ thống thu gom chính thức, có sự tham gia quản lý của cơ quan nhà nước.

    Hiện nay, một số đô thị có quy hoạch hệ thống trạm trung chuyển CTRSH đảm bảo quy định về bảo vệ môi trường. Thực tế hầu hết các đô thị đều chưa có các điểm tập kết, trạm trung chuyển CTRSH phù hợp, đáp ứng yêu cầu về kỹ thuật, trạm trung chuyển được bố trí ngay trên vỉa hè hay thậm chí là lòng đường khu dân cư gây mất cảnh quan, gây ô nhiễm môi trường.

    Đối với chất thải có khả năng tái chế như chai nhựa, sắt thép, vỏ lon, bìa cứng,...  hiện được thu gom theo hệ thống thu gom bởi những người thu mua đồng nát, ve chai. Theo thống kê năm 2013 ở Hà Nội có khoảng 10.000 người thu mua đồng nát, ve chai, với ước tính khoảng 5-20 tấn chất thải tái chế được thu mua hàng ngày. Sau đó được tập kết tại các cơ sở thu mua phế liệu trước khi vận chuyển tới các làng nghề/cơ sở tái chế. Hệ thống này được gọi là hệ thống thu gom phi chính thức, tức là đang thiếu sự quản lý của cơ quan chức năng.

Hình 2. Hệ thống thu gom, vận chuyển CTRSH tại khu vực đô thị hiện nay

    Tại khu vực nông thôn

    Tại khu vực nông thôn, phương pháp thu gom, vận chuyển CTRSH tại khu vực cũng được phát triển và vận hành dựa trên việc phân loại các loại chất thải: chất thải hữu cơ, chất thải tái chế và chất thải khác.  

    Đối với chất thải hữu cơ dễ phân hủy, các hộ gia đình ở nông thôn thường tự thực hiện thu gom, phân loại để ủ phân và bón cho cây trồng. Đặc biệt, đối với chất thải từ chăn nuôi, phương án xử lý chủ yếu là kết hợp với chế phẩm và thực hiện ủ tại nhà chứa phân. Hiện nay, một số địa phương đã có các trang trại chăn nuôi quy mô lớn cam kết đầu tư hệ thống xử lý phân theo công nghệ tiên tiến.

    Đối với chất thải có khả năng tái chế, hộ gia đình tự phân loại, thu gom và bán cho những người thu mua ve chai. Quy trình này tương tự như ở khu vực đô thị.

    Đối với các chất thải hỗn hợp khác sẽ được vận chuyển bằng xe đẩy tới các cơ sở xử lý hoặc bãi chôn lấp. Hiện nay, các xã đều có các đơn vị là các hợp tác xã hoặc các tổ hội tham gia vào việc thu gom, vận chuyển CTRSH.

Hình 3: Quy trình thu gom, vận chuyển CTRSH tại khu vực nông thôn

3. Đề xuất quy trình thu gom, vận chuyển CTRSH tại Việt Nam

    3.1. Cơ sở xem xét đề xuất quy trình thu gom, vận chuyển CTRSH phù hợp với Việt Nam

    Việc đề xuất quy trình thu gom, vận chuyển CTRSH tại khu vực đô thị và nông thôn tại Việt Nam phụ thuộc vào nhiều yếu tố như đặc điểm dân cư, điều kiện kinh tế, xã hội, việc thực hiện phân loại chất thải tại nguồn hay thói quen xả thải của chủ nguồn thải. Tại Việt Nam, việc lựa chọn quy trình thu gom, vận chuyển cũng xem xét các quy định của Luật Bảo vệ môi trường 2020 và Chiến lược quốc gia về quản lý tổng hợp chất thải rắn đến năm 2025, tầm nhìn tới năm 2050.

    Phù hợp với hiệu quả thực hiện phân loại CTRSH tại nguồn: Theo quy định của Luật BVMT 2020, CTRSH sẽ được phân loại thành 03 loại là chất thải có khả năng tái chế, tái sử dụng, chất thải thực phẩm và chất thải khác. Do vậy việc đề xuất quy trình thu gom, vận chuyển cũng phải phù hợp với từng loại CTRSH được phân loại.

    Phù hợp với mục tiêu về thu gom, vận chuyển CTRSH: Theo Chiến lược lược quốc gia về quản lý tổng hợp chất thải rắn đến năm 2025, tầm nhìn tới năm 2050 tỷ lệ thu gom CTRSH tại khu vực đô thị và nông thôn đạt tỷ lệ là 90% và 80% tương ứng. Với mục tiêu cao đặt ra, việc đề xuất quy trình thu gom, vận chuyển phải phù hợp với thực tiễn, với mục tiêu cải tiến mới dựa trên quy trình thu gom, vận chuyển hiện đang vận hành tại khu vực đô thị và nông thôn.

    Phù hợp với điều kiện phát triển kinh tế xã hội ở khu vực đô thị và nông thôn: Chi phí cho hoạt động thu gom, vận chuyển CTRSH trung bình chiếm từ 50-60% chi phí cho hoạt động quản lý chất thải tại các đô thị và nông thôn. Với điều kiện kinh tế của nhiều địa phương còn khó khăn, khả năng chi trả của từng hộ dân còn thấp. Vì vậy quy trình thu gom, vận chuyển cần xem xét tới yếu tố đặc điểm kinh tế. Mặt khác quy trình thu gom, vận chuyển cũng phải phù hợp với thực trạng phân bố dân cư, quy hoạch hạ tầng tại từng đô thị, khu vực nông thôn.

    Phù hợp với kinh nghiệm về xây dựng và vận hành quy trình thu gom, vận chuyển CTRSH tại một số quốc gia. Các quốc gia bao gồm các nước phát triển và nước đang phát triển có kinh nghiệm hay trong xây dựng và vận hành quy trình thu gom, vận chuyển CTRSH.

    3.2. Đề xuất giải pháp để nâng cao hiệu quả quy trình thu gom, vận chuyển CTRSH phù hợp với Việt Nam

    Khối lượng CTRSH có xu hướng phát sinh tăng hơn gấp đôi trong vòng 15 năm tới, thậm chí nhanh hơn tại các khu vực đô thị. Với mục tiêu phát triển bền vững và thực hiện các cam kết quốc tế, Việt Nam đang có nhiều nỗ lực từ chính sách đến thực tiễn trong quản lý CTR nói chung, đặc biệt trong công tác phân loại tại nguồn, hướng đến áp dụng hệ thống xử lý chất thải tiên tiến. Theo đó, việc cải tiến quy trình, hệ thống và chất lượng thu gom, vận chuyển CTRSH sao cho tương thích là hoàn toàn cần thiết.  Các đề xuất quy trình thu gom, vận chuyển CTRSH sau đây được dựa trên kịch bản giả định cho sự phát triển hệ thống quản lý CTR ở Việt Nam.

    Tại khu vực đô thị

    Phương án 1: Chất thải chưa được phân loại tại nguồn, được đỗ hỗn hợp.

    Việc tối ưu hóa hệ thống thu gom, vận chuyển CTRSH bao gồm cải tiến trang thiết bị, phương tiện thu gom, vận chuyển; sử dụng các trạm trung chuyển trước khi vận chuyển đến các bãi chôn lấp hợp vệ sinh hay nhà máy xử lý chất thải và tuân thủ đầy đủ quy định về môi trường. Ngoài việc phân loại các vật liệu tái chế trong quá trình thu gom và vận chuyển, hệ thống này không bao gồm bất kỳ biện pháp xử lý và/hoặc giảm thiểu nào khác. Với mô hình này việc thu gom tiếp tục thực hiện theo hình thức thu gom sơ cấp và thu gom thứ cấp như hiện tại.

    Hình 4. Đề xuất quy trình thu gom, vận chuyển CTRSH ở khu vực đô thị

   Điểm mới trong quy trình này đó là bổ sung thêm các điểm trung chuyển chất thải đáp ứng đầy đủ điều kiện về trang thiết bị, đảm bảo yêu cầu vệ sinh, môi trường. Các trạm trung chuyển là cơ sở để phân loại chất thải lần 2 (lần 1 là phân loại tại hộ gia đình, cơ sở thương mại, trường học…) trước khi chất thải được đưa tới các nhà máy xử lý hoặc được xử lý tại bãi chôn lấp. Đây là một mắt xích quan trọng trong hệ thống thu gom, vận chuyển chất thải ở các đô thị. Thực trạng thiếu các trạm trung chuyển chất thải như đã đề cập tại phần trên là một nhược điểm lớn cần nhanh chóng khắc phục nếu tiến hành thực hiện phương án này, giúp tăng cường hiệu quả và giảm thiểu chi phí trong quá trình vận chuyển.

    Phương án 2: Giảm chất thải, nâng cao hiệu quả phân loại chất thải tại nguồn.

    Với việc phân loại chất thải thành ba dòng chất thải như được quy định trong Luật Bảo vệ môi trường 2020: Chất thải có thể tái sử dụng, tái chế, chất thải thực phẩm và chất thải khác, sẽ cần thiết lập hệ thống thu gom riêng biệt phù hợp với khối lượng và đặc điểm chất thải phát sinh. Với chất thải có khả năng tái chế, tái sử dụng cần mở rộng và chuyển dần hệ thống thu gom phi chính thức như hiện nay thành nhóm thu gom chính thức, tức là có sự quản lý, đầu tư và vận hành theo sự quản lý của cơ quan nhà nước. Đối với chất thải hữu cơ sẽ xây dựng hệ thống thu gom chuyên biệt phục vụ sản xuất phân compost. Đối với nhóm chất thải hỗn hợp còn lại sẽ được thu gom theo mô hình sơ cấp, thứ cấp. Việc vận hành 3 hệ thống thu gom này là hoàn toàn độc lập.

    Hình 5. Đề xuất quy trình thu gom, vận chuyển CTRSH ở khu vực đô thị

    Tại khu vực nông thôn

    Qua việc rà soát hệ thống thu gom, vận chuyển CTRSH ở khu vực nông thôn, có thể thấy về cơ bản quy trình thu gom, vận chuyển được thực hiện theo quy trình chung, được chia thành mô hình thu gom sơ cấp và thu gom thứ cấp. Hệ thống thu gom,vận chuyển CTRSH tại nông thôn cần được cải tiến và đầu tư một số nội dung thực hiện phù hợp với điều kiện kinh tế, xã hội của khu vực này.

    CTRSH được phân loại tại hộ gia đình tại khu vực nông thôn gồm chất thải hữu cơ và chất thải có khả năng tái sử dụng, tái chế. Với nhóm chất thải hữu cơ cần tăng cường tối đa hiệu quả xử lý bằng các phương pháp như ủ phân hữu cơ. Đối với chất thải có khả năng tái sử dụng, tái chế tiếp tục thực hiện việc phân loại và thu mua phế liệu theo hệ thống thu gom ở khu vực phi chính thức. Với chất thải còn lại nâng cấp quy trình thu gom thứ cấp. Để đảm bảo hiệu quả thu gom, vận chuyển CTRSH ở nông thôn, trong quy trình thu gom cần bổ sung yêu cầu bắt buộc các địa phương bố trí quỹ đất để đầu tư, xây dựng các điểm tập kết, trạm trung chuyển chất thải trước khi được vận chuyển lên xe tải đi xử lý. Các trạm trung chuyển phải được đầu tư xây dựng hệ thống tường bao quanh, có mái che, có hệ thống xử lý nước rỉ rác, khí thải...

    ​Hình 6. Đề xuất quy trình thu gom, vận chuyển CTRSH ở khu vực nông thôn

1. . Điều kiện đảm bảo để thực hiện hệ thống thu gom, vận chuyển CTRSH phù hợp với Việt Nam

    Để phát triển và vận hành hệ thống thu gom, vận chuyển CTRSH ở đô thị và nông thôn như đề xuất ở phần trên, việc đầu tư kinh phí để trang bị thiết bị, phương tiện cũng như xây dựng hệ thông quản lý trong đó con người là trung tâm là yếu tố cơ bản cần xem xét tới. Kinh nghiệm của các nước cho thấy chi phí đầu tư để vận hành hệ thống thu gom thường rất lớn, chiếm phần lớn trong tổng chi phí cho hệ thống quản lý CTRSH. Vì vậy để triển khai hệ thống thu gom, vận chuyển, đặc biệt là hệ thống thu gom theo chất thải được phân loại thì các thành phố, đô thị cần đầu tư hệ thống trang thiết bị, phương tiện lớn cũng như có nguồn tài chính ổn định để duy trì và vận hành hệ thống thu gom, vận chuyển CTRSH. Đối với hệ thống thu gom có phân loại, việc đầu tư  thì sử dụng các phương tiện như xe vận chuyển yêu cầu số lượng nhiều hơn. Trong khi đối với chất thải tái chế, chất thải cồng kềnh hay chất thải hữu cơ thì phương tiện vận chuyển phải là phương tiện đặc chủng, chuyên dụng.

    Để vận hành một hệ thống thu gom, vận chuyển hoạt động bình thường thì  các đô thị, thành phố, chính quyền các địa phương cần đầu tư xây dựng hệ thống quản lý, vận hành chuyên nghiệp, đầu tư, nâng cao trình độ cán bộ quản lý. Một nội dung khác cần quan tâm đó chính là sự kết nối giữa hoạt động thu gom, vận chuyển và hoạt động xử lý CTRSH. Các phương pháp xử lý CTRSH phải được phát triển, quy hoạch phù hợp, gắn kết chặt chẽ với việc phân loại, thu gom, vận chuyển CTRSH. Có như thế hoạt động quản lý CTRSH mới đạt được hiệu quả cao nhất.

ThS. Phạm Đình Tuyên¹

ThS. Hàn Trần Việt²

¹Tạp chí Môi trường

²Viện Khoa học Môi trường

(Nguồn: Bài đăng trên Tạp chí Môi trường, số Chuyên đề Tiếng Việt II/2022)

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Báo cáo Môi trường quốc gia năm 2019: Quản lý CTRSH.

2. Irwan Ridwan RAHIM và cộng sự; Cost Analysis of Municipial Solid Waste Management in Major Indonesian Cities.

3. World Bank, 2012, What a waste: A Global Review of Solid Waste Management.

4. Trương Ngan, 2019, Solid Waste Management in Vietnam
   Current situation, challenges and strategies for development.

5. European Parliamentary Research Service (2020), Towards a circular economy – Waste management in the EU.

6. David O.Olukanni, Samuel Iroko, A.Aremu, (2015), Cost Appraisal of Muticipal Solid Waste Transfer to Disposal Site Using Visual Basic Program.

7. CMC DONRE (2016). Report on results of work in 2016 and work planning in 2017, Division of Solid Waste Management.

PROPOSING SOLUTIONS TO IMPROVE THE EFFICIENCY OF THE PROCESS OF SOLID WASTE COLLECTION AND TRANSPORTATION IN VIETNAM MSc. Pham Dinh Tuyen Environment Magazine MSc. Han Tran Viet Environment Science Institute     ABSTRACT     The collection and transportation of municipal solid waste is an important step in the waste management system. The experience of some countries in the world shows that countries have implemented very effective collection and transportation activities in both economic and environmental terms. In Vietnam, although the basic process of collection and transportation of municipial solid waste has been effectively implemented, however this process are still some limitations, not fully meeting the requirements on environment. Based on practical implementation and experience from some countries, the article give solutions to improve the efficiency on the  solid waste collection and transportation process in urban and rural areas suitable to the solid waste management roadmap in Vietnam.     Key words: Solid Waste, Collection, Transportation, Waste Management.