03/10/2022
Hiện nay, Trái đất đang đối mặt với ba cuộc khủng hoảng hay thách thức lớn nhất liên quan đến môi trường từ trước đến nay, trong số đó có khủng hoảng đã ở mức nghiêm trọng, liên quan và tác động trực tiếp tới sự tồn vong của nhân loại. Những cuộc khủng hoảng này, bao gồm: Biến đổi khí hậu (BĐKH), ô nhiễm môi trường (ÔNMT) và mất đa dạng sinh học (ĐDSH). ÔNMT gây ra bởi chất thải nhựa là một trong những vấn đề nghiêm trọng đối với môi trường hiện nay. Chất thải nhựa, đặc biệt là rác thải nhựa đã có những tác động to lớn đến sự phát triển kinh tế - xã hội của mỗi quốc gia, trong đó có Việt Nam, cụ thể như hàng hải, đánh bắt hải sản, du lịch… kèm theo đó là nguy cơ, tác động ảnh hưởng đến sức khỏe của con người.
Theo các số liệu thống kê của Ngân hàng Thế giới, ước tính Việt Nam đã thải ra trên 31 triệu tấn rác thải sinh hoạt và gần 5 triệu tấn rác thải nhựa chỉ riêng trong năm 2018. Tại Việt Nam, cũng như trên Thế giới, gần 50% sản phẩm nhựa được thiết kế, sản xuất phục vụ mục đích sử dụng một lần và sau đó thải bỏ. Trong tổng lượng chất thải nhựa, chỉ có một phần được thu hồi để tái chế, một phần được xử lý bằng biện pháp thiêu hủy hoặc chôn lấp, phần còn lại không được thu gom triệt để theo dòng chảy đã gây ô nhiễm sông ngòi, biển và đại dương. Lượng chất thải nhựa và túi ni lông thải ra môi trường ngày càng gia tăng đe dọa nghiêm trọng đến môi trường đất, nước, không khí và đại dương hiện nay và trong tương lai.
Giải quyết vấn đề ô nhiễm chất thải nhựa toàn cầu đã được đặt ra từ lâu, và trải qua quá trình tham vấn ở mọi cấp quốc gia, khu vực và quốc tế. Tại cuộc họp Nhóm công tác đặc biệt về rác thải nhựa đại dương (AHEG) đầu tiên ở Nairobi, Kenya, vào tháng 5 năm 2018, các đại biểu đã trao đổi quan điểm về các rào cản để chống lại rác thải biển và vi nhựa và xem xét hoạt động của các cơ chế hiện có giải quyết vấn đề này. Tại cuộc họp thứ ba (tháng 12 /2019, Bangkok,Thái Lan), AHEG đã báo cáo và đề nghị Ban thư ký cung cấp các báo cáo về các nguồn lực tài chính và kỹ thuật cùng với cơ chế để giải quyết vấn đề môi trường toàn cầu này. Bản tóm tắt đã phản ánh sự đồng thuận ngày càng tăng đối với việc giải quyết ô nhiễm nhựa ở phạm vi toàn cầu và đưa ra một khuyến nghị quan trọng đó là tăng cường các công cụ hiện có, bao gồm các biện pháp tự nguyện và kêu gọi Hội nghị Hội đồng môi trường Liên hợp quốc (UNEA) thiết lập hay xây dựng một Thỏa thuận toàn cầu mới về rác thải nhựa đại dương. Tháng 3/2022, tại Kenya đã khép lại vòng thảo luận về rác thải biển nhựa đại dương và ô nhiễm CTN. UNEA-5.2 đã kết thúc với việc thông qua một Nghị quyết mang tính lịch sử, cụ thể là Nghị quyết số 5/14 về “Chấm dứt ô nhiễm nhựa: Hướng tới một công cụ ràng buộc pháp lý quốc tế”, mở đường cho việc đàm phán một Thỏa thuận toàn cầu có tính chất ràng buộc pháp lý về chất thải nhựa (gọi tắt là Thỏa thuận).
Nhận thức được tầm quan trọng của việc ngăn chặn, giảm thiểu rác thải nhựa đại dương, thời gian qua, Việt Nam đã có nhiều giải pháp bằng các công cụ về chính sách và những hành động cụ thể, điển hình là việc xây dựng và trình Quốc hội thông qua Luật BVMT năm 2020, trong đó luật hóa các nội dung liên quan đến chất thải nhựa như: Quản lý, tái sử dụng, tái chế, xử lý và phát triển mô hình kinh tế tuần hoàn về nhựa; ban hành Chiến lược phát triển bền vững kinh tế biển song song với việc BVMT và hệ sinh thái biển; Quyết định số 1746/QĐ-TTg ngày 4/12/2019 của Thủ tướng Chính phủ về việc ban hành Kế hoạch hành động quốc gia về quản lý rác thải nhựa đại dương đến năm 2030; tăng cường hợp tác quốc tế về giảm thiểu ô nhiễm nhựa, thực hiện các sáng kiến và cam kết của Việt Nam với quốc tế về giải quyết các vấn đề rác thải nhựa nói chung và rác thải nhựa đại dương nói riêng.
Tại các diễn đàn quốc tế, thực hiện chủ trương của Đảng và Nhà nước, Việt Nam đã chủ động, tích cực tham gia xây dựng và đồng hành cùng với quốc tế trong các tiến trình nhằm hướng tới một Khung thỏa thuận toàn cầu nhằm giải quyết ô nhiễm nhựa và RTN đại dương. Năm 2017, Việt Nam chính thức gia nhập danh sách 127 quốc gia thông qua Nghị quyết Hội đồng Môi trường Liên hợp quốc của Chương trình Môi trường Liên hợp quốc (UNEP) về chất thải nhựa và vi nhựa đại dương. Năm 2018, tại Hội nghị thượng đỉnh G7 tổ chức ở Canada, Thủ tướng Chính phủ đã cam kết hành động cũng như kêu gọi hợp tác toàn cầu trong việc giải quyết vấn đề ô nhiệm rác thải nhựa đại dương trên biển. Năm 2021, Việt Nam cùng với Cộng hòa Liên bang Đức, Ecuador và Ghana đồng chủ trì tổ chức Hội nghị Bộ trưởng môi trường về ô nhiễm nhựa và rác thải đại dương. Tại Hội nghị, đã có 76 quốc gia trong đó có Việt Nam đã thông qua Tuyên bố Bộ trưởng nhằm tạo động lực và củng cố ý chí, quyết tâm chính trị của quốc gia trong việc giải quyết vấn đề ô nhiễm nhựa và rác thải đại dương. Bên cạnh việc tích cực tham gia và cam kết tại các diễn đàn lớn của khu vực và quốc tế, Việt Nam đã chủ động, tích cực tham gia vào các đối thoại song phương và phương với chính phủ các nước, thảo luận các giải pháp, xây dựng các cơ chế nhằm tăng cường hợp tác quốc tế, thực hiện các sáng kiến nhằm giảm thiểu ô nhiễm nhựa đại dương.
Hội nghị UNEA 5.2 tại Nairobi, Kenya thông qua Nghị quyết 4/15 về Chấm dứt ô nhiễm nhựa vào tháng 3/2022
Cùng với những cam kết quốc tế mạnh mẽ, những hành động quốc gia quyết liệt và thiết thực, Việt Nam đã chủ động trong công tác chuẩn bị, sẵn sàng cho việc tham gia đàm phán Thỏa thuận toàn cầu có tính ràng buộc pháp lý về chất thải nhựa nói chung và rác thải nhựa đại dương nói riêng. Bộ TN&MT, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 1407/QĐ-TTg ngày 16/8/2021 về việc phê duyệt Đề án “Việt Nam chủ động chuẩn bị và tham gia xây dựng Thỏa thuận toàn cầu về ô nhiễm nhựa đại dương”. Đây là cơ sở quan trọng cho các hoạt động chuẩn bị cả về nội dung và huy động về nguồn lực, đồng thời thiết lập cơ chế điều phối, phối hợp để sẵn sàng tham gia đàm phán Thỏa thuận.
Hiện tại, công tác chuẩn bị phía Việt Nam đang đi vào giai đoạn nước rút cùng với tiến trình khởi động, chuẩn bị cho hoạt động đàm phán đang được UNEP triển khai. Có thể nói, với nhận thức và quan điểm ủng hộ, quyết tâm chính trị từ cấp cao, sự tích cực chủ động của các cơ quan quản lý từ trung ương đến địa phương, cùng với hệ thống chính sách pháp luật đang ngày càng được củng cố và hoàn thiện, và sự phối hợp, hỗ trợ tích cực và hiệu quả của các đối tác quốc tế, Việt Nam đã có những bước chủ động và tích cực, sẵn sàng bước vào quá trình đàm phán Thỏa thuận quốc tế quan trọng về môi trường để giải quyết một trong ba thách thức toàn cầu lớn nhất hiện nay. Quá trình đàm phán Thỏa thuận được dự báo sẽ là một quá trình có nhiều khó khăn, thách thức đối với Việt Nam, nhưng cần phải vượt qua trong thời gian tới.
Việc hình thành Thỏa thuận toàn cầu có tính ràng buộc pháp lý để giải quyết thách thức về ô nhiễm chất thải nhựa là một xu thế tất yếu của thế giới nhằm giải quyết một phần trong số ba cuộc khủng hoảng về môi trường nêu trên. Tham gia xây dựng và thực thi Thỏa thuận này có ý nghĩa lớn đối với Việt Nam như: Góp phần giải quyết một vấn đề môi trường của quốc gia hiện đang rất nhức nhối và ngày càng trở nên nghiêm trọng, ảnh hướng đến môi trường sống của con người và sinh vật cả trên đất liền và trên biển, tác động tiêu cực đến mọi mặt đời sống kinh tế-xã hội (KT-XH) của người dân; thể hiện vai trò, trách nhiệm quốc gia, đóng góp vào nỗ lực chung giải quyết vấn đề/thách thức toàn cầu, đáp ứng yêu cầu và xu thế hội nhập với quốc tế về vấn đề này; cơ hội để hoàn thiện hệ thống chính sách, pháp luật liên quan nhằm giải quyết vấn đề ô nhiễm chất thải nhựa; cơ hội để học hỏi kiến thức, kinh nghiệm, chuyển giao công nghệ sạch thân thiện môi trường, các mô hình phát triển kinh tế tuần hoàn lĩnh vực nhựa, tăng cường hợp tác và hỗ trợ quốc tế trong giải quyết ô nhiễm chất thải nhựa, rác thải nhựa đại dương.
Thỏa thuận toàn cầu về chất thải nhựa sẽ được UNEP khởi động quá trình đàm phán trong thời gian tới là một Thỏa thuận quốc tế có tính ràng buộc pháp lý, điều này có nghĩa là chế tài sẽ được áp dụng trong trường hợp bên tham gia là thành viên vi phạm cam kết hoặc nghĩa vụ thực thi. Chế tài được áp dụng có thể dưới nhiều hình thức thông qua cơ chế giải quyết tranh chấp như tham vấn, thành lập hội đồng trọng tài hoặc cao hơn nữa là đưa ra tòa án,… Vì vậy, khi tham gia đàm phán Thỏa thuận Việt Nam cần phải chú trọng đến một số vấn đề nhằm đảm bảo việc tuân thủ nghiêm túc và hiệu quả những nghĩa vụ cam kết, cụ thể:
Đánh giá kỹ lưỡng về năng lực thực hiện những nghĩa vụ sẽ cam kết để đảm bảo khi đã ký kết và phê chuẩn, Việt Nam sẽ thực hiện hiệu quả và nghiêm túc, tránh việc vi phạm cam kết trong quá trình triển khai thực hiện.
Tiến hành đánh giá động về mặt chính sách trước khi đàm phán và trong đàm phán làm cơ sở cho việc xác định các phương án đàm phán, đưa ra các mức cam kết cụ thể, phù hợp với điều kiện và trình độ phát triển của đất nước, đồng thời cũng cần đáp ứng được yêu cầu về hội nhập quốc tế.
Vấn đề nâng cao nhận thức và ý thức của mọi người dân, doanh nghiệp, các cấp quản lý (trong sản xuất, tiêu dùng sản phẩm nhựa, xử lý ô nhiễm nhựa) là cực kỳ quan trọng. Vì vậy, công tác truyền thông sẽ là một trong những nhân tố quan trọng, quyết định việc thực thi nghiêm túc và hiệu quả Thỏa thuận,
Nghiên cứu ứng dụng khoa học và đầu tư công nghệ tiên tiến, đi đôi với thúc đẩy các mô hình kinh tế thân thiện với môi trường, có lợi cho môi trường cần được tăng cường và thúc đẩy như kinh tế tuần hoàn, sản xuất sản phẩm nhựa sinh học, tái chế, tái sử dụng, sử dụng nguyên liệu thay thế thay thế nguyên liệu nhựa,…
Thiệt lập cơ chế rõ ràng trong việc khuyến khích những mô hình phát triển xanh, sạch thân thiện môi trường đi đôi với việc xử phạt nghiêm những vi phạm pháp luật về bảo vệ môi trường liên quan đến sản xuất, tiêu dùng sản phẩm nhựa, xử lý ô nhiễm chất thải nhựa.
Có sự đầu tư, chuẩn bị kỹ lưỡng, đảm bảo đủ nguồn lực tham gia đàm phán Thỏa thuận, đồng thời xây dựng kế hoạch và lộ trình chi tiết để triển khai việc thực thi Thỏa thuận sau khi ký kết và phê chuẩn.
Theo kế hoạch đã được UNEP thông báo, đàm phán Thỏa thuận sẽ được chính thức khởi động từ tháng 10/2022 và dự kiến sẽ kéo dài đến hết năm 2024. Để chuẩn bị cho quá trình đàm phán này, Việt Nam cần có sự chủ động trong công tác chuẩn bị, bao gồm cả về nguồn lực và nội dung.
Về nguồn lực (nhân lực), trước hết là nhân lực tham gia đàm phán (trực tiếp và gian tiếp) với sự tham gia của các Bộ, ngành, địa phương. Dự kiến Nhóm công tác đàm phán sẽ được thành lập và sẽ do Bộ TN&MT chủ trì điều phối. Thời gian qua, nhiều hoạt động chuẩn bị đã được Bộ TN&MT phối hợp, hợp tác với đối tác quốc tế triển khai, cụ thể: Tiến hành rà soát, đánh giá năng lực tham gia đàm phán và đề xuất chương trình đào tạo, tập huấn đội ngũ cán bộ về luật pháp quốc tế, kỹ năng đàm phán, các quy trình, thủ tục khi tham gia đàm phán; Thực hiện các nghiên cứu sơ bộ nhằm phân tích, đánh giá nhanh những thuận lợi, thách thức khi Việt Nam tham gia vào đàm phán Thỏa thuận; Phân tích, đánh giá để xây dựng các kịch bản đàm phán và phương án của Việt Nam khi tham gia vào tiến trình đàm phán Thỏa thuận.
Về nội dung, để tham gia vào một Thỏa thuận quốc tế quan trọng, đặc biệt là có tính ràng buộc pháp lý này, việc đánh giá tác động chính sách nhằm điều chỉnh, cập nhật và hoàn thiện hệ thống chính sách pháp luật hiện hành (cho phù hợp với những nội dung cam kết hoặc để làm căn cứ xác định mức độ cam kết) cùng với việc đánh tác động về mặt kinh tế, xã hội (để có sự điều chỉnh, phù hợp) là công việc cần được ưu tiên hàng đầu. Đây là những căn cứ và cơ sở quan trọng để xác định mức độ cam kết (cao, trung bình, thấp) phù hợp với điều kiện và trình độ phát triển của quốc gia, đảm bảo được lợi ích của quốc gia nhưng đồng thời cũng đáp ứng yêu cầu và xu thế hội nhập quốc tế, đóng góp vào nỗ lực chung của toàn cầu để giải quyết thách thức môi trường toàn cầu này.
Quản lý ô nhiễm chất thải nhựa là một lĩnh vực có liên quan đến nhiều ngành, nhiều lĩnh vực/hoạt động của đời sống KT- XH như: các ngành sản xuất, công nghiệp nhựa; xuất, nhập khẩu nguyên phụ liệu, phế liệu nhựa; các loại thuế và phí; xử lý và tái chế, kinh tế tuần hoàn; tiêu dùng sản phẩm nhựa; ngành sản xuất các sản phẩm thay thế, nhựa sinh học tự phân hủy… Công tác chuẩn bị nội dung cho quá trình tham gia đàm phán Thỏa thuận cần tập trung vào một số hoạt động:
Rà soát, tổng hợp, đánh giá các thỏa thuận quốc tế có liên quan đến chất thải nhựa mà Việt Nam đã tham gia.
Nghiên cứu, đánh giá các hệ thống các chính sách pháp luật trong nước có liên quan đến quản lý nhựa và chất thải nhựa.
Điều tra khảo sát, xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia về ngành sản xuất nhựa và quản lý chất thải nhựa.
Trong quá trình đàm phán Thỏa thuận, Cơ quan đầu mối quốc gia là Bộ TN&MT cũng cần quan tâm và chú trọng đến một số hoạt động tham vấn về nội dung và công tác truyền thông nâng cao nhận thức.
Hoạt động tham vấn cần được tổ chức trước và trong quá trình đàm phán cũng như sau khi Thỏa thuận được ký kết. Các bên liên quan cần được tham vấn bao gồm doanh nghiệp, người dân, nhà quản lý, địa phương,… và cả với các đối tác quốc tế. Nội dung tham vấn tập trung vào những nghĩa vụ dự kiến sẽ cam kết, các chính sách pháp luật dự kiến hoặc đề xuất điều chỉnh, các giải pháp và biện pháp/công cụ hành chính, chính sách khuyến khích và quy định xử phạt vi phạm…
Đối với hoạt động truyền thông, cần được đầu tư để tổ chức thường xuyên, đa dạng về quy mô và hình thức để nâng cao nhận thức và ý thức cho mọi người dân, mọi tầng lớp, các cấp quản lý, doanh nghiệp hiểu rõ tầm quan trọng của việc Việt Nam tham gia Thỏa thuận, từ đó thay đổi nhận thức và hành vi trong sản xuất, tiêu thụ sản phẩm nhựa cũng như xử lý ô nhiễm chất thải nhựa.
Hoàng Xuân Huy - Phó Vụ trưởng
Vụ Hợp tác Quốc tế, Bộ TN&MT
(Nguồn: Bài đăng trên Tạp chí Môi trường, số 9/2022)
