Kinh nghiệm quốc tế trong hạch toán vốn tự nhiên và bài học cho Việt Nam

07/04/2022

    Hạch toán vốn tự nhiên (NCA) hiện đang được áp dụng ở rất nhiều quốc gia trên thế giới đối với tất cả các lĩnh vực tài nguyên - môi trường, bao gồm: tài nguyên đất, tài nguyên nước, tài nguyên rừng, tài nguyên đa dạng sinh học…phục vụ các nhu cầu phát triển trong bối cảnh mỗi khu vực, quốc gia và vùng lãnh thổ riêng biệt. Hiện nay, ở Việt Nam, quá trình phát triển kinh tế - xã hội (KT-XH) cũng tạo sức ép lớn đối với môi trường; quản lý tài nguyên thiên nhiên còn nhiều yếu kém, sử dụng chưa hiệu quả, nhất là tài nguyên đất đai, tài nguyên nước; một số loại tài nguyên bị lạm dụng, khai thác quá mức dẫn đến suy thoái, cạn kiệt. Vì vậy, Việt Nam cần thiết phải hạch toán và xây dựng các tài khoản quốc gia về vốn tự nhiên, để sử dụng bền vững nguồn tài nguyên thiên nhiên. Bài viết xem xét khái quát một số trường hợp NCA trên thế giới và chỉ ra một số bài học kinh nghiệm cho NCA ở Việt Nam.

1. Hạch toán vốn tự nhiên trên thế giới

    Vốn tự nhiên là các tài sản của thiên nhiên được sử dụng để phục vụ sản xuất và tiêu dùng, bao gồm sinh vật và các cấu phần vật chất của tự nhiên, như đất, nước, khoáng sản và các nguyên liệu hóa thạch (Theo Chương trình Môi trường Liên hợp quốc - UNEP). Hàng hóa và dịch vụ được cung cấp từ nguồn vốn tự nhiên có giá trị quan trọng cho đời sống và sự phát triển của con người, như lương thực, nước, không khí, các dịch vụ văn hóa, tinh thần và hỗ trợ điều tiết chu trình sinh địa hóa. Vốn tự nhiên và các dịch vụ hệ sinh thái cung cấp các lợi ích kinh tế đáng kể. Do đó, vốn tự nhiên luôn là nền tảng cho các quốc gia phát triển KT-XH và bảo đảm an ninh sinh thái nhằm đạt được mục tiêu phát triển bền vững đất nước.

    NCA là quá trình đưa những cân nhắc, tính toán giá trị tài nguyên và môi trường vào trong các phân tích kinh tế. NCA vận dụng các quy luật phát triển kinh tế vào việc sử dụng tiết kiệm và hiệu quả tài nguyên, BVMT khỏi sự suy thoái. NCA có thể giúp đạt được các Mục tiêu phát triển bền vững (SDGs) cũng như giúp đánh giá sự cân bằng giữa các SDGs riêng lẻ và việc hạch toán vốn tự nhiên của thực tiễn đang phát triển tại nhiều quốc gia trên thế giới.

    Thực hiện các mục tiêu SDGs đòi hỏi một khung chính sách tích hợp được xây dựng dựa trên mối liên kết giữa kinh tế, môi trường và xã hội. Các cách tiếp cận tích hợp như vậy đối với thông tin hạch toán đã thể hiện rõ tại một số quốc gia như Ôxtrâylia, Botswana, Costa Rica, Guatemala, Indonesia, Hà Lan, Peru và Vương quốc Anh. Việc hạch toán như vậy cung cấp cho các nhà phân tích và hoạch định chính sách thông tin cần thiết để có được hiểu biết về sự đóng góp của vốn tự nhiên vào việc tạo ra của cải, việc làm, phúc lợi và xóa đói giảm nghèo.

    Các NCA đang được sử dụng để phân tích các chính sách liên quan đến SDGs. Ruijs et al. (2018) đã phác thảo một số các phương pháp phân tích có sẵn có thể sử dụng NCA để đánh giá các chính sách thực hiện SDGs. Một trong những cách tiếp cận như vậy, phân tích mạng, được sử dụng để phân tích mối liên kết giữa các chỉ số SDGs riêng lẻ và tìm hiểu xem liệu hiệp đồng giữa các SDGs có thể tạo ra cơ hội đôi bên cùng có lợi hay có thể đánh giá sự đánh đổi giữa chúng. Khác các phương pháp tiếp cận liên quan đến việc áp dụng NCA để ước tính dấu chân vật chất, dấu chân khí hậu hoặc nước dấu chân, và trong phân tích kịch bản, phân tích chi phí-lợi ích, cân bằng mô hình hóa hoặc mô hình hóa đầu vào-đầu ra [3].

    Cho đến nay, những cách tiếp cận này không thường được áp dụng cho phân tích chính sách. Tuy nhiên, Diễn đàn Chính sách thứ 2 cho thấy, cần thiết sử dụng mô hình Kinh tế-môi trường tích hợp (IEEM). Đến nay, IEEM đã được sử dụng ở Guatemala, Costa Rica, Colombia và Rwanda để hiển thị tác động kinh tế và môi trường của các kịch bản chính sách khác nhau. Sử dụng cách tiếp cận IEEM có thể chỉ ra mối quan hệ giữa một loạt các dịch vụ hệ sinh thái được cung cấp bởi nguồn vốn tự nhiên sẵn có, cũng như các quyết định về việc sử dụng nó trong sản xuất và tiêu dùng của Chính phủ. Ngoài ra, IEEM cũng có thể được sử dụng để thực hiện phân tích việc sử dụng đất và thay đổi lớp phủ đất (như ở Guatemala); quỹ đạo phá rừng sau xung đột (Colombia) và các kịch bản tăng trưởng xanh (Rwanda). IEEM sử dụng ma trận kế toán xã hội, thiết lập tương ứng với sự sắp xếp của các bảng cung cấp và sử dụng của các tài khoản quốc gia và NCA [3].

    Do mối liên hệ giữa NCA và mô hình kinh tế, tác động của chính sách thay đổi đối với nhiều mục tiêu SDGs cần giám sáttrong quá trình thực hiện. Các liên kết cũng có thể được sử dụng để phân tích các tác động của các chính sách về tiết kiệm tài chính.

    Các cách tiếp cận mô hình khác cũng đã được sử dụng trong hạch toán vốn tự nhiên. Ví dụ, Inđônêxia đã sử dụng mô hình động lực học hệ thống để phân tích hậu quả của kế hoạch phát triển [3]. Ví dụ này bao gồm nông nghiệp, khai thác mỏ và các ngành lâm nghiệp và thông tin được tích hợp trực tiếp từ các tài khoản để đánh giá mối quan hệ giữa vốn tự nhiên, nghèo đói, tăng trưởng kinh tế và dân số. Cuối cùng, tác động của các chính sách đến đa dạng sinh học, phát thải khí nhà kính và sử dụng đất cũng bao gồm trong quá trình mô hình hóa. Trong một cách tiếp cận mô hình khác từ New Zealand, năng lượng và các tài khoản về phát thải khí nhà kính đã được phát triển và sử dụng theo một cách tổng quát có thể tính toán được mô hình cân bằng [3]. Trong điều này, các tài khoản ban đầu đã phát triển thông tin cho mô hình, vì vậy văn phòng thống kê dành thêm các nguồn lực để tạo mức độ chi tiết cần thiết cho phân tích

    Ngày càng có nhiều sự chú ý dành cho việc tạo ra các điều kiện thể chế để cho phép các NCA được sử dụng trong quá trình hoạch định chính sách. Ví dụ, ở Zambia, các cơ quan Chính phủ, các cơ quan nghiên cứu và các tổ chức quốc tế đang làm việc cùng nhau để cung cấp dữ liệu hạch toán vốn tự nhiên cho đến nhu cầu về kết quả sẵn sàng chính sách. Tương tự, Bertrand et al. (2018) và Naidu và Vardon (2018) lưu ý tầm quan trọng của việc điều chỉnh nhu cầu chính sách với nghiên cứu sở thích và hạch toán sản xuất khi bắt đầu các quy trình hạch toán vốn tự nhiên [3]

    Ở Liên minh châu Âu (EU), việc tổng hợp các tài khoản SEEA CF bắt đầu bằng việc tổng hợp các tài khoản của các quốc gia độc lập vào đầu những năm 1990. Những nỗ lực này được theo sau bằng việc thành lập các lực lượng đặc nhiệm, được giám sát bởi Eurostat, văn phòng thống kê của EU, đã xây dựng các mô-đun kế toán cụ thể: ma trận kế toán quốc gia bao gồm tài khoản môi trường, tài khoản chi BVMT, tài khoản rừng và tài khoản dòng nguyên liệu. Công việc này đã mở đường cho Quy định về các tài khoản kinh tế môi trường của châu Âu: Quy định (EU) số 691/2011. Quy định này bắt buộc các quốc gia thành viên EU phải biên soạn sáu mô-đun bao gồm trong SEEA CF: tài khoản phát thải không khí, tài khoản dòng vật chất toàn nền kinh tế, tài khoản dòng năng lượng vật chất, thuế môi trường, tài khoản lĩnh vực hàng hóa và dịch vụ môi trường và tài khoản chi phí BVMT. Các tài khoản này hiện là một phần của thông tin thống kê có sẵn trong cơ sở dữ liệu Eurostat. Đầu năm 2020, Eurostat bắt đầu đề xuất sửa đổi Quy định 691/2011 để đề xuất các mô-đun mới được áp dụng, đặc biệt cho các tài khoản hệ sinh thái [4].

    Hệ thống hạch toán kinh tế môi trường (SEEA EA) đã được thực hiện trong thập kỷ qua ở Hà Lan và Vương quốc Anh (Ủy ban vốn tự nhiên, 2013). Kể từ năm 2017, Eurostat đã đồng tài trợ cho các dự án SEEA EA tại các Quốc gia Thành viên EU bao gồm Bulgaria, Đan Mạch, Estonia, Phần Lan, Hungary, Ý, Hà Lan, Thụy Điển và Vương quốc Anh. Hầu hết các đề xuất của dự án đề cập đến các tài khoản mức độ và điều kiện cũng như cung cấp và điều tiết các dịch vụ, với một số ứng dụng cho các dịch vụ văn hóa.

    Ở quy mô lục địa, Hệ thống tích hợp về Kế toán vốn tự nhiên và các dịch vụ hệ sinh thái (INCA) đã được Ủy ban châu Âu và Cơ quan Môi trường châu Âu thiết lập vào năm 2015. INCA hỗ trợ việc mở rộng SEEA EA tại EU, dựa trên sáng kiến ​​của EU về Lập bản đồ và Đánh giá hệ sinh thái và dịch vụ (MAES), nhằm mục đích lập bản đồ, đánh giá và định giá các hệ sinh thái cũng như các dịch vụ của họ ở EU. INCA đã phát triển một tập hợp các tài khoản về quy mô, điều kiện và dịch vụ của hệ sinh thái cấp EU [4].

    Tại Mỹ, tính toán sơ bộ về tài khoản khoáng sản được tiến hành vào những năm 1990 (Carson, 1995), và các khuyến nghị đã được đưa ra để tiếp tục và mở rộng công việc này (Hội đồng nghiên cứu quốc gia, 1999). Sau khi phát hành hướng dẫn SEEA CF và SEEA EA vào đầu những năm 2010, công việc thử nghiệm trên các tài khoản SEEA được bắt đầu vào cuối năm 2016, do một số cơ quan thực hiện như: Cục Phân tích Kinh tế, Cơ quan Khí quyển và Đại dương quốc gia về tài khoản đại dương [4] và Bộ Nông nghiệp và Nội vụ về tài khoản giải trí ngoài trời.

    Mặc dù, không phải là tài khoản của SEEA, công việc này đòi hỏi sự hợp tác liên ngành rộng rãi hơn với các cơ quan quản lý tài nguyên thiên nhiên và cho thấy tầm quan trọng của tài nguyên thiên nhiên trong việc củng cố hoạt động thị trường. Nghiên cứu hàn lâm của NCA ở Mỹ đã ước tính giá trị của nước ngầm ở Kansas, từ đó phân tích các mối đe dọa, nguy cơ cạn kiệt nước và có kế hoạch bảo tồn nguồn nước. Các tài khoản thí điểm của Mỹ chứng minh tính khả thi của việc tổng hợp các tài khoản vốn tự nhiên trong khi xác định các khoảng trống dữ liệu còn lại sẽ cho phép xây dựng các tài khoản thường xuyên và chặt chẽ hơn trong tương lai. Tuy nhiên, với tình trạng gần đây hơn của NCA Mỹ, chúng trong hầu hết các trường hợp ít hoàn thiện hơn các tài khoản châu Âu thế hệ thứ hai và thứ ba và có lịch sử sử dụng hạn chế hơn trong việc ra quyết định.

Bảng 1 . Các quốc gia xây dựng và sử dụng hạch toán đa dạng sinh học

Các vấn đề về chính sách đã được giải quyết

Hệ sinh thái

Dịch vụ hệ sinh thái

Các loài bị đe dọa

Mở rộng mạng lưới khu vực được bảo vệ

Bảo tồn các loài bị đe dọa

Quản lý nước

Thủ đô nước Ôxtrâylia 

Hệ sinh thái

Các loài bị đe dọa

Báo cáo tình trạng Môi trường và tính bền vững

Hệ sinh thái

Dịch vụ hệ sinh thái

Sự phong phú về loài

Quy hoạch phát triển quốc gia

Quản lý tài nguyên nước khu vực

Nam Phi -

KwaZulu-Natal

Quy mô hệ sinh thái

Quy hoạch sử dụng đất cấp quốc gia và cấp vùng

Mở rộng mạng lưới khu vực được bảo vệ

Quản lý nước

Đầu tư phục hồi hệ sinh thái

Quy hoạch phát triển quốc gia

Chiến lược bảo tồn đa dạng sinh học quốc gia

Nguồn [3].

a, Những tiềm năng trong hạch toán vốn tự nhiên ở Việt Nam

    Ở Việt Nam, Đảng, Nhà nước đã ban hành nhiều chủ trương, chính sách về chuyển đổi mô hình tăng trưởng theo hướng bền vững; tăng cường quản lý tài nguyên, bảo vệ môi trường, ứng phó với BĐKH; tăng cường tái chế, tái sử dụng chất thải. Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng đã xác định xây dựng kinh tế tuần hoàn (KTTH) là một trong những định hướng phát triển đất nước giai đoạn 2021 - 2030.

    Cùng với chủ trương của Đảng, chính sách pháp luật của nhà nước cũng đã có quy định về nội dung KTTH. Luật BVMT năm 2020, lần đầu tiên dành riêng một điều khoản cụ thể để quy định về KTTH. Theo đó, khoản 1 Điều 142 đã đưa ra định nghĩa về KTTH “KTTH là mô hình kinh tế trong đó các hoạt động thiết kế, sản xuất, tiêu dùng và dịch vụ nhằm giảm khai thác nguyên liệu, vật liệu, kéo dài vòng đời sản phẩm, hạn chế chất thải phát sinh và giảm thiểu tác động xấu đến môi trường”. Định nghĩa này đã kế thừa quan điểm từ UNEP và EU, giúp tạo sự thống nhất khi triển khai thực hiện KTTH tại Việt Nam. Đồng thời, Luật BVMT 2020 cũng nhấn mạnh yêu cầu Bộ, cơ quan ngang Bộ, UBND cấp tỉnh thực hiện lồng ghép KTTH ngay từ giai đoạn xây dựng chiến lược, quy hoạch, kế hoạch, chương trình, đề án phát triển; quản lý, tái sử dụng, tái chế chất thải. Chính phủ quy định tiêu chí, lộ trình, cơ chế khuyến khích thực hiện KTTH phù hợp với điều kiện KT-XH của đất nước.

    Về bản chất, KTTH không chỉ là tái sử dụng chất thải, coi chất thải là tài nguyên mà còn là sự kết nối giữa các hoạt động kinh tế một cách có tính toán từ trước, tạo thành các vòng tuần hoàn trong nền kinh tế. KTTH có thể giữ cho dòng vật chất được sử dụng lâu nhất có thể, khôi phục và tái tạo các sản phẩm, vật liệu ở cuối mỗi vòng sản xuất hay tiêu dùng. Bên cạnh đó cần xem tài nguyên là nguồn vốn tự nhiên cần phải được hạch toán, theo dõi, đánh giá và cân đối tương xứng với các nguồn vốn khác trong quá trình hoạch định chính sách, điều hành ở các cấp, các ngành, lĩnh vực. Coi chất thải là nguồn tài nguyên quý giá có thể tái chế, tái sử dụng, tạo việc làm và nâng cao giá trị gia tăng cho nền kinh tế [1].

    Ngoài ra, Việt Nam đang tham gia ngày càng sâu vào các Hiệp định thương mại thế hệ mới, tham gia sâu vào các cam kết quốc tế về môi trường, BĐKH... đòi hỏi cần phải có cách tiếp cận phù hợp để đưa tài nguyên thiên nhiên thành động lực cho sự phát triển, giảm thiểu các nguy cơ ô nhiễm môi trường. 

b. Những hạn chế trong sử dụng vốn tự nhiên ở Việt Nam

    Hạn chế lớn nhất trong tăng trưởng hiện nay là nguồn lực tài nguyên chưa được sử dụng có hiệu quả cao, còn tình trạng lãng phí, thất thoát và diễn biến phức tạp do cơ chế thị trường. Nguồn vốn tự nhiên thường được xem xét là tài sản miễn phí và định giá kinh tế phù hợp, dẫn đến việc quản lý bền vững [2].
    Đất đai như tình trạng manh mún, nhỏ lẻ, việc thực hiện chính sách tích tụ ruộng đất, tình trạng suy thoái tài nguyên đất diễn ra khá phổ biến; việc khai thác, sử dụng tài nguyên nước chưa bền vững, tình trạng suy giảm nước ngầm và ô nhiễm nước mặt. Tình trạng sử dụng thiếu hiệu quả, lãng phí tài nguyên nước còn phổ biến.
    Xuất khẩu khoáng sản thô vẫn còn phổ biến; chưa có sự chuyển biến mạnh trong tận thu và chế biến sâu khoáng sản. Chưa có sự chuyển biến mạnh mẽ về công nghệ, thiết bị khai thác, chế biến khoáng sản nhằm thu hồi tối đa khoáng sản, nâng cao giá trị khoáng sản sau khai thác. 

    Đa dạng sinh học tiếp tục bị suy thoái, các hệ sinh thái tự nhiên quan trọng như rừng ngập mặn, rạn san hô, thảm cỏ biển... đứng trước tình trạng suy thoái, chưa được khôi phục. Các nguồn gen, đặc biệt là nguồn gen đặc hữu tiếp tục bị suy giảm, cạn kiệt. Chưa phát huy được hết lợi thế mà tài nguyên và môi trường biển mang lại, suy thoái nghiêm trọng tài nguyên biển và vùng bờ biển, nguồn lợi thủy sản bị đánh bắt có nguy cơ cạn kiệt. 

    Các loại tài nguyên khoáng sản biển, tài nguyên dầu khí và những nguồn tài nguyên biển không tái tạo khác đang bị khai thác quá mức và thiếu tính bền vững như nạn phá hủy san hô, rừng ngập mặn..., ngày một gia tăng. Do đó, không chỉ ảnh hưởng nghiêm trọng đến môi trường mà còn gây lãng phí, cạn kiệt tài nguyên, tác động rất lớn đến chiến lược phát triển kinh tế biển quốc gia. 

    Ngoài ra, vấn nạn khai thác thủy, hải sản ven bờ theo kiểu tận diệt, đánh bắt bất hợp pháp diễn ra phổ biến... khiến nguồn lợi thủy sản bị suy giảm rõ rệt, đặc biệt là nguồn lợi thủy sản ven bờ. Đồng thời, một số loại thủy, hải sản đặc trưng ở địa phương đã dần biến mất. 

3. Bài học áp dụng NCA cho Việt Nam

     Tại Việt Nam, các ưu tiên về sử dụng hiệu quả và bảo tồn nguồn vốn tự nhiên đã được đề cập trong Quyết định số 1658/QĐ-TTg phê duyệt “Chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh giai đoạn 2021-2030, tầm nhìn 2050” được Thủ tướng Chính phủ ban hành ngày 1/1/2021. Theo đó, Chiến lược đã xác định rõ "Tăng trưởng xanh dựa trên tăng cường đầu tư vào bảo tồn, phát triển và sử dụng hiệu quả các nguồn vốn tự nhiên, giảm phát thải khí nhà kính, cải thiện nâng cao chất lượng môi trường, qua đó kích thích tăng trưởng kinh tế". Đồng thời, vốn tự nhiên cũng được đề cập như là một trong những giải pháp thực hiện Chiến lược. Từ việc thực hiện hạch toán vốn tự nhiên ở các nước, Việt Nam có thể  học hỏi để vận dụng vào điều kiện thực tế, cụ thể:

ThS. Nguyễn Thị Thu Hà, TS. Nguyễn Thị Bích Nguyệt

Viện Địa lí nhân văn -Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam

(Nguồn: Bài đăng trên Tạp chí Môi trường số 3/2022) 

Tài liệu tham khảo

1. Trần Hồng Hà (2021) Phát triển kinh tế tuần hoàn để quản lý và sử dụng hiệu quả nguồn tài nguyên trên cổng thông tin điện tử Ban Tuyên giáo Trung ương, ngày 13/4/2021

2. Nguyễn Thị Bích Nguyệt (2021), Bảo tồn và sử dụng bền vững vốn tự nhiên ở Việt Nam, Tạp chí Ngân hàng

3. Arjan Ruijs1 and Michael Vardon (2021) Natural capital accounting: Growing experience and testing the 10 living principles to make it fit for policy, Australian National University

4. Kenneth J.Bagstad et al (2021) Lessons learned from development of natural capital accounts in the United States and European Union, U.S. Geological Survey, Geosciences & Environmental Change Science Center, Denver, CO 80225, USA.