30/03/2016
Các nước thuộc lưu vực sông Mê Công nằm trong số những nơi dễ bị tổn thương nhất trên thế giới do tác động của biến đổi khí hậu (BĐKH), cụ thể như sản lượng cá ở hồ Tonlé Sap - nguồn cung cấp hơn 1/3 lượng prôtêin cho 15 triệu người dân Campuchia - đã bị giảm do hạn hán. Đồng bằng sông Cửu Long và các cánh đồng lúa phì nhiêu cũng bị đe dọa nghiêm trọng vì mực nước biển dâng, lụt bão và ảnh hưởng từ các hiện tượng thời tiết khắc nghiệt.
 |
|
Việc xây dựng đập thủy điện Xayaburi trên dòng chính sông Mê Công của Lào đã gây ra nhiều hậu quả |
Tác động của BĐKH tại khu vực có khả năng nhân lên nhiều lần do sự xuất hiện của các công trình thủy điện thiếu bền vững. Hàng chục đập thủy điện được xây dọc theo lưu vực sông Mê Công và các nhánh của nó. Xayaburi và Don Sahong - hai trong số các con đập gây tranh cãi nhất - đang được xây dựng ở Lào trong khi hơn chục dự án xây đập khác đang được xem xét. Đây thực sự là vấn đề vì trên thực tế thủy điện đã có những tác động lớn tới môi trường. Các con đập, khi xây dựng xong, sẽ chặn dòng di cư của cá và giảm 1/3 sản lượng đánh bắt cá nước ngọt lớn nhất thế giới trên sông Mê Công, trực tiếp ảnh hưởng đến vấn đề an ninh lương thực của khu vực. Ngoài ra, sản xuất lúa gạo có thể phải đối mặt với một tác động tương tự do các chất phù sa dinh dưỡng bị tắc nghẽn nghiêm trọng.
Như vậy, có thể thấy, việc phát triển năng lượng từ thủy điện sẽ phải trả một cái giá rất cao trên phương diện an ninh lương thực, mất sinh kế, suy thoái hệ sinh thái và tác động ngày một tăng của BĐKH. Để thực hiện cam kết về khí hậu, các nước trong khu vực cần xem xét các giải pháp tốt hơn như năng lượng mặt trời và điện gió - có sẵn và ngày càng rẻ hơn - cùng với các dự án tái trồng rừng.
Nghiêm trọng hơn, nghiên cứu gần đây chỉ ra rằng, các đập thủy điện lớn không những không giảm thiểu mà còn góp phần gia tăng BĐKH với các lý do: các con đập làm suy yếu dòng chảy tự nhiên của sông vốn có chức năng như những bồn chứa giúp loại bỏ khoảng 200 triệu tấn các-bon mỗi năm từ bầu khí quyển và tạo ra khí mêtan - một loại khí nhà kính mạnh hơn khí các-bon đến 34 lần - do thảm thực vật thối rữa mắc kẹt dưới đáy các hồ chứa. Các con đập này cũng ảnh hưởng tới sinh kế của người dân tại đồng bằng sông Cửu Long và xói mòn bờ biển, do đó làm cho vùng đồng bằng này dễ bị tổn thương hơn trước sự gia tăng BĐKH gây ra nước biển dâng và tần suất, sức mạnh của các cơn bão cũng tăng cao.
Hiện đã có một cơ quan chuyên trách - Ủy ban sông Mê Công (MRC) nhằm thúc đẩy hợp tác khu vực về phát triển bền vững của sông Mê Công. Tại cuộc họp vừa diễn ra tại Phnom Penh, các Bộ trưởng Tài nguyên-Môi trường của Campuchia, Lào, Thái Lan và Việt Nam tập trung thảo luận những thách thức đã chia rẽ thay vì kết nối họ lại với nhau. Hiệp định Mê Công, nền tảng quan trọng để tạo lập Ủy ban, đã được ký kết cách đây 20 năm khi hầu hết các chính phủ vẫn chưa nhận thức được tầm quan trọng của BĐKH, tuy nhiên, sau hai thập kỷ, những quyết định mang tính đột phá về hợp tác khu vực đang bộc lộ nhiều hạn chế. Do những mâu thuẫn căng thẳng về thủ tục và quy định đối với tác động của các đập lớn đối với vùng hạ lưu, MRC chưa giải quyết các thách thức đặt ra như thiệt hại về sản lượng thủy sản trong tự nhiên, đồng bằng bị chìm và thu nhỏ lại. Tất cả những điều này kết hợp với các tác động gia tăng của BĐKH sẽ gây ra cho khu vực những hậu quả nghiêm trọng và không thể đảo ngược.
Trong khi vẫn còn là một công cụ hợp tác khu vực vô giá, Hiệp định Mê Công cần được đổi mới để phù hợp với thế kỷ 21. Tuy nhiên có một giải pháp vô cùng thích hợp, đó là sự tồn tại của Công ước Liên hợp quốc về Luật Sử dụng các nguồn nước quốc tế cho các mục đích phi giao thông thủy (UNWC). Ngày 19/5/2014, Việt Nam đã thông qua UNWC và trở thành thành viên thứ 35 của Công ước. UNWC là một công ước đề ra các nguyên tắc hợp tác giữa các quốc gia trong việc quản lý tài nguyên nước xuyên biên giới.
Được Đại hội đồng Liên hợp quốc thông qua năm 1997, Công ước UNWC hệ thống hóa các nguyên tắc cơ bản và thực thi tốt nhất của pháp luật quốc tế về nguồn nước và được văn bản hóa cụ thể để củng cố - không thay thế - các thỏa thuận về lưu vực sông đã có như Hiệp định Mê Công. Không có điểm gì trong Công ước vô hiệu hóa hay mâu thuẫn với bất kỳ điều khoản nào trong Hiệp định Mê Công.
 |
| Loài cá tra dầu trên sông Mê Công đang bị đe dọa do xây đập và đánh bắt quá mức |
Vậy UNWC mang đến thêm giá trị gì? Đầu tiên, UNWC cung cấp một cơ chế và hướng dẫn rõ ràng để giải quyết tranh chấp - đấy là một điểm yếu rất lớn của MRC. Thứ hai, nó giúp làm rõ các quy tắc và thủ tục được diễn tả mơ hồ gây ra mâu thuẫn về cách diễn giải, làm xấu đi quan hệ giữa các thành viên MRC, đặc biệt là qua tham vấn về các đập thủy điện và tác động của chúng tới khu vực hạ lưu. Không giống như Hiệp định Mê Công, UNWC áp dụng các quy tắc như nhau cho các đập được xây dựng ở dòng chính và dòng phụ- giúp khép lại một kẽ hở gây bất đồng trong Hiệp định Mê Công. Bằng cách đưa Hiệp định Mê Công ngang tầm với luật pháp quốc tế được công nhận, UNWC không thay đổi các quy tắc quá nhiều mà chỉ khiến các quốc gia thành viên MRC có trách nhiệm cao hơn hơn trong việc tuân thủ Hiệp định.
Việc Lào, Campuchia và Thái Lan phê chuẩn UNWC không có nghĩa họ sẽ tự động từ bỏ các dự án thiếu bền vững, mà sẽ giúp nâng cao tiêu chuẩn chất lượng và giảm bớt căng thẳng bằng cách buộc các quốc gia thành viên MRC xem xét kỹ lưỡng hơn các lợi ích được mất và cân nhắc nhiều hơn đến giải pháp năng lượng dựa trên các tiêu chí tốt nhất có sẵn.
Tại Hội nghị COP 21 ở Pari, chính phủ các nước trên thế giới cuối cùng cũng thống nhất giải pháp để đương đầu với BĐKH. Các bộ trưởng MRC cũng cần phải có biện pháp cho các vấn đề liên quan đến khí hậu-nước và cần nhìn xa hơn những lợi ích quốc gia hạn hẹp để thấy rằng một chiến lược xây đập trên sông không phải là con đường dẫn đến tương lai xán lạn và an toàn về khí hậu cho 60 triệu người dân sinh sống tại vùng sông Mê Công.
Marc Goichot
Cố vấn WWF về Nước và An ninh năng lượng tại khu vực Tiểu vùng sông Mê Công mở rộng
(Nguồn: Bài đăng trên Tạp chí Môi trường số 2/2016)
