18/04/2019
Hàng năm, ngành chăn nuôi đã xả hàng trăm triệu mét khối nước thải ra nguồn nước gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng. Để BVMT, Bộ Tài nguyên và Môi trường (TN&MT) đã ban hành Quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về nước thải chăn nuôi (QCVN 62-MT:2016/BTNMT) nhằm để kiểm soát nước thải từ các cơ sở chăn nuôi (gồm hộ gia đình và các trang trại). Tuy nhiên, các cơ sở chăn nuôi cho rằng, quy chuẩn này yêu cầu quá cao so với khả năng kỹ thuật và tài chính hiện nay ở Việt Nam. Ngoài ra, các chủ trang trại cũng phản ánh chưa có các quy chuẩn kỹ thuật (QCKT) để tạo điều kiện cho các chủ trang trại tái sử dụng nguồn tài nguyên từ nước thải chăn nuôi (NTCN) cho mục đích trồng trọt. Để giải quyết toàn diện vấn đề này, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (NN&PTNT) cần phải ban hành (QCVN) về tái sử dụng NTCN cho cây trồng, nhằm tạo hành lang pháp lý và động lực kinh tế cho người dân đầu tư xử lý môi trường và phát triển chăn nuôi một cách bền vững.
Thực trạng quản lý NTCN và nguyên nhân chính của những bất cập trong cơ chế quản lý hiện nay
Việc sử dụng nhiều nước trong chăn nuôi là nguyên nhân chính gây ra hiện trạng ô nhiễm môi trường nghiêm trọng hiện nay do chất thải chăn nuôi bị hòa loãng nên rất khó thu gom, chỉ còn cách xả trực tiếp xuống nguồn nước hoặc gián tiếp thông qua các hầm bioga. Trong chăn nuôi các loài động vật ở Việt Nam, chăn nuôi lợn thịt được coi là gây ô nhiễm nhiều nhất do người dân đang áp dụng công nghệ chăn nuôi khá lạc hậu: Sử dụng quá nhiều nước để làm vệ sinh và làm mát lợn, trong khi hầu hết các nước phát triển trên thế giới đều áp dụng các công nghệ chăn nuôi lợn sử dụng rất ít nước (chỉ chủ yếu là nước uống cho lợn, hầu như không sử dụng nước tắm và nước rửa chuồng). Theo khảo sát của Dự án Hỗ trợ Nông nghiệp các bon thấp (LCASP), trung bình một ngày lượng nước thải ra môi trường do chăn nuôi một con lợn thịt vào khoảng 32 lít nước, với nồng độ khoảng 1% chất khô (bao gồm 2 lít nước tiểu, 20 lít nước để làm mát và 10 lít nước để vệ sinh chuồng trại, hòa lẫn với khoảng 2 kg phân). Như vậy, hàng năm, với khoảng 26 triệu con lợn thịt (chỉ riêng chăn nuôi lợn thịt) đã thải ra môi trường khoảng gần 300 triệu m3 NTCN. Nguồn NTCN này đã và đang gây ô nhiễm nghiêm trọng nguồn nước ở rất nhiều vùng nông thôn, ảnh hưởng đến đời sống dân cư và gây mâu thuẫn trong cộng đồng. Để BVMT, Bộ TN&MT đã ban hành QCVN về nước thải chăn nuôi (QCVN 62-MT:2016/BTNMT). Mặc dù các chỉ tiêu trong Quy chuẩn trên được cho là khá cao so với điều kiện kỹ thuật và tài chính của các trang trại chăn nuôi tại Việt Nam, nhưng những chỉ tiêu này cũng đã tiệm cận với các tiêu chuẩn quản lý chất thải chăn nuôi của các nước phát triển nhằm BVMT chung của cộng đồng.
Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Xuân Phúc thăm mô hình quản lý toàn diện chất thải chăn nuôi của Dự án LCASP
Theo kết quả nghiên cứu của Dự án LCASP trong thời gian qua cho thấy, hầu hết các trang trại chăn nuôi ở Việt Nam đang áp dụng công nghệ khí sinh học như là công nghệ chính để xử lý NTCN. Tuy nhiên, việc đầu tư các hầm bioga phủ bạt HDPE dung tích lớn với hệ thống các hồ lắng, hồ lọc, hồ sinh học gây tốn kém hàng trăm triệu đồng chi phí đầu tư và hàng ngàn mét vuông đất cũng không thể giúp các chủ trang trại đáp ứng các chỉ tiêu của QCVN 62.Theo công bố của Công ty CP chuỗi thực phẩm TH, chi phí xử lý NTCN để đạt tiêu chuẩn QCVN 62 là khoảng 11.000 đồng/ m3 chưa kể các chi phí đầu tư hạ tầng ban đầu. Đây là một khoản chi phí khá lớn cho người sản xuất nếu chỉ để xử lý môi trường chăn nuôi mà không đem lại lợi ích kinh tế. Mặt khác, nếu xử lý NTCN để sử dụng cho tưới tiêu thì chưa có các QCKT. Điều này dẫn đến các chủ trang trại thường hay bị xử phạt do nhiều đoàn kiểm tra môi trường áp dụng QCVN 62 cho cả NTCN sử dụng cho mục đích tưới tiêu. Thực trạng này đã được phản ảnh trong Báo cáo kết quả giám sát chuyên đề việc thực thi chính sách pháp luật về xử lý chất thải chăn nuôi của Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Quốc hội số 855/BC-UBKHCNMT14 ngày 18/6/2018.
Về nội dung này, ông Ngô Tiến Dũng, Công ty CP chuỗi thực phẩm TH (TH Truemilk) cho biết: Hiện Công ty đang rất muốn xử lý NTCN làm nguồn nước dinh dưỡng để tưới cỏ làm thức ăn cho bò nhưng nếu phải xử lý để đáp ứng các tiêu chuẩn của QCVN 62 thì nước sau xử lý sẽ không còn giá trị phân bón nữa. Theo ông Nguyễn Văn Thi, một chủ trang trại chăn nuôi lợn ở xã Cát Lâm, huyện Phù Cát, tỉnh Bình Định: Từ trước đến nay ông vẫn dùng nước thải sau bioga để tưới cho 8 ha cây keo vừa giúp cây sinh trưởng tốt mà không gây ô nhiễm cho môi trường. Tuy nhiên, việc phải đầu tư một cơ sở lọc nước khoảng 500 triệu đồng để lọc nước thải trước khi được phép tưới cho cây keo sẽ rất tốn kém nhưng vẫn phải làm để được phép chăn nuôi.
Nhìn từ góc độ BVMT, người chăn nuôi muốn xả thải ra môi trường chung của cộng đồng thì cần phải tuân thủ theo các quy chuẩn QCVN 62 của Bộ TN&MT. Tuy nhiên, nếu người chăn nuôi muốn tái sử dụng nguồn NTCN này cho trồng trọt phải lọc nước thật sạch theo QCVN 62 thì sẽ gây tốn kém không cần thiết và làm mất giá trị phân bón của nguồn tài nguyên chất thải chăn nuôi quý giá. Hiện tại, ngành nông nghiệp của nước ta đang tồn tại một nghịch lý là nguồn NTCN giàu dinh dưỡng cho cây trồng đang phải xử lý rất tốn kém để xả xuống nguồn nước mặt, trong khi đó, người dân phải mua phân bón hóa học với chi phí cao để bón cho cây trồng. Nguồn tài nguyên NTCN không được sử dụng để giúp thay thế cho hàng triệu tấn phân bón hóa học nhập khẩu đang góp phần làm cho môi trường nông thôn ngày càng ô nhiễm hơn (năm 2016, Việt Nam nhập khẩu 4,2 triệu tấn phân bón hóa học trị giá 1,25 tỷ USD).
Xuất phát từ những phân tích trên cho thấy, nguyên nhân chính gây nên những bất cập trong quản lý môi trường chăn nuôi là thiếu các QCVN để người dân có thể tái sử dụng NTCN cho cây trồng. Các quy chuẩn này sẽ giúp cho những người chăn nuôi có thể xử lý nguồn NTCN để làm nước tưới hay phân bón trong khuôn viên các trang trại trồng trọt mà không sợ bị vi phạm các QCVN về xả thải của Bộ TN&MT.
Cơ sở của việc xây dựng QCVN về tái sử dụng NTCN cho cây trồng và vai trò của các cơ quan chức năng
Từ hàng trăm năm nay, Việt Nam và nhiều nước trên thế giới đã sử dụng NTCN để tưới cho cây trồng. Cha ông ta từ khi chưa có phân bón hóa học đã coi đây như là nguồn nguyên liệu đầu vào chính để sản xuất nông nghiệp. NTCN bao gồm phân, nước tiểu và nước rửa chuồng, làm mát gia súc. Hàm lượng chất hữu cơ trong NTCN thường rất cao và trong NTCN thường có nhiều mầm bệnh và trứng giun sán có thể gây bệnh cho con người và vật nuôi. Ngoài ra, NTCN còn gây mùi hôi thối khó chịu và là môi trường thuận lợi cho các loại ruồi muỗi phát triển. NTCN sẽ làm nguồn gây ô nhiễm môi trường và lây lan bệnh tật nếu không được xử lý tốt nhằm diệt hết mầm bệnh trong nước thải và chuyển hóa chất hữu cơ thành khoáng chất giúp cho cây trồng có thể hấp thụ. Hiện nay, có 3 biện pháp chính để xử lý NTCN như: Xử lý yếm khí bằng công nghệ khí sinh học; Xử lý hiếu khí bằng phương pháp thổi không khí vào nước thải; Sử dụng các vi sinh vật có ích nhằm thúc đẩy quá trình khoáng hóa chất hữu cơ. Các biện pháp xử lý này đều có chi phí không cao nhưng đòi hỏi phải có thời gian để chất hữu cơ trong NTCN chuyển hóa thành khoáng chất giúp cây trồng có thể hấp thụ. Thực tế cho thấy, NTCN sau khi được xử lý qua hầm khí sinh học (biện pháp xử lý nước thải chăn nuôi đang rất phổ biến ở nước ta) đều sạch hết mầm bệnh, trứng giun sán và có thể sử dụng tưới cho cây trồng. Một số nghiên cứu về hàm lượng các chất dinh dưỡng của nước xả sau bioga cho thấy, hàm lượng chất dinh dưỡng khá cao, không thua kém nhiều phân bón hữu cơ. Cụ thể, nước xả sau bioga có hàm lượng chất khô dưới 1% ở Việt Nam có hàm lượng Ni tơ tổng số là 0,7 kg/m3, P2O5 là 0,24 kg/m3, K2O là 1,22 kg/m3 (Cục Chăn nuôi - SNV, 2011). Tuy nhiên, đối với mỗi loại cây trồng khác nhau cần phải có nồng độ tưới, tần suất tưới và khối lượng mỗi lần tưới phù hợp nhằm đảm bảo không ảnh hưởng đến sinh trưởng của cây trồng. Nhiều tài liệu nghiên cứu trên thế giới đã đưa ra các khuyến cáo cụ thể về quy trình sử dụng nước thải sau bioga tưới cho các loại cây trồng khác nhau giúp tăng năng suất cây trồng và giảm sử dụng phân bón hóa học.
Sự đòi hỏi ngày càng cao về vệ sinh an toàn thực phẩm và chất lượng nông sản đòi hỏi nông nghiệp Việt Nam phải tuân thủ nghiêm ngặt các yêu cầu về đầu vào của vật tư nông nghiệp. Do vậy, việc sử dụng nguồn NTCN đã được xử lý để tưới (bón) cho cây trồng cũng cần phải có các tiêu chuẩn nhất định không chỉ nhằm mục đích đảm bảo an toàn vệ sinh thực phẩm và chất lượng nông sản mà còn nhằm đảm bảo các tiêu chí về BVMT, phòng chống lây lan dịch bệnh cho người và vật nuôi. QCVN về tái sử dụng NTCN cho mục đích trồng trọt cần có những ngưỡng chỉ tiêu cụ thể về các chất hóa học (kim loại nặng, độc tố,…), vi sinh vật, mầm bệnh,... và các điều kiện sử dụng (đối với cây lương thực, cây lâm nghiệp, cây thức ăn gia súc, sử dụng trên đất cát, đất thịt, mực nước ngầm của khu vực…).
Trang trại của ông Nguyễn Văn Thi xã Cát Lâm, huyện Phù Cát, tỉnh Bình Định đang rất cần NTCN tưới cho cây keo
Luật Chăn nuôi ban hành năm 2018 đã quy định cụ thể tại mục 3, điều 59 về xử lý NTCN sau: Tổ chức, cá nhân sở hữu cơ sở chăn nuôi trang trại có trách nhiệm thu gom, xử lý NTCN đáp ứng quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về NTCN trước khi xả thải ra nguồn tiếp nhận theo quy định của pháp luật về BVMT; NTCN đã xử lý đáp ứng quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về NTCN được sử dụng cho cây trồng. Như vậy, quy định trong Luật Chăn nuôi đã phân định rõ việc xả thải ra môi trường chung của cộng đồng thì cần thiết phải tuân thủ các pháp luật về BVMT, cụ thể là quy chuẩn do Bộ TN&MT ban hành. Tuy nhiên, việc xử lý để tái sử dụng NTCN cho cây trồng trong khuôn viên các trang trại chăn nuôi và trồng trọt cần thiết phải có sự vào cuộc của Bộ NN&PTNT, cơ quan chuyên ngành về quản lý sản xuất nông nghiệp, để hoàn thiện các quy chuẩn kỹ thuật phù hợp với thực tế sản xuất của cả ngành chăn nuôi và trồng trọt.
Kết luận và kiến nghị
Việc các chủ trang trại chăn nuôi xả thải ra môi trường chung cần phải tuân thủ theo Quy chuẩn QCVN 62 và các QCVN có liên quan khác của Bộ TN&MT là đúng đắn, nhằm BVMT cho cộng đồng, phù hợp với quan điểm của Thủ tướng Chính phủ là “không đánh đổi môi trường lấy tăng trưởng kinh tế”. Tuy nhiên, việc Bộ NN&PTNT chưa ban hành các QCKT để tạo hành lang pháp lý cho các chủ trang trại xử lý NTCN để tưới cho các diện tích trồng trọt trong khuôn viên các trang trại đang dẫn đến lãng phí nguồn tài nguyên NTCN và tốn kém chi phí nhập khẩu phân bón hóa học. Do vậy, để tạo điều kiện cho người dân tận dụng nguồn tài nguyên NTCN cho mục đích trồng trọt, Bộ NN&PTNT cần nhanh chóng xây dựng và ban hành các QCVN về tái sử dụng NTCN cho cây trồng. Quan điểm này phù hợp với các quy định trong Luật Chăn nuôi mới ban hành năm 2018 và thực tế nhu cầu của sản xuất của nước ta. Sự phối hợp đồng bộ của cả Bộ TN&MT và Bộ NN&PTNT để có các công cụ quản lý nhà nước phù hợp trong lĩnh vực này sẽ giúp giảm ô nhiễm môi trường bền vững cho cả ngành chăn nuôi và trồng trọt, đồng thời đem lại hiệu quả kinh tế cao cho nông dân và đất nước.
TS. Nguyễn Thế Hinh
Bộ NN&PTNT
(Nguồn: Bài đăng trên Tạp chí Môi trường, số 3/2019)
