Giải pháp bảo tồn tài nguyên thiên nhiên rừng ngập mặn Cần Giờ
15/09/2015
Rừng ngập mặn (RNM) Cần Giờ là một quần thể gồm các loài động, thực vật rừng trên cạn và thủy sinh, được hình thành ở hạ lưu hệ thống sông Đồng Nai - Sài Gòn nằm ở cửa ngõ Đông Nam TP. Hồ Chí Minh. RNM có diện tích 75.740 ha, trong đó: vùng lõi 4.721 ha, vùng đệm 41.139 ha và vùng chuyển tiếp 29.880 ha. Với hệ động thực vật đa dạng, độc đáo, đặc trưng, RNM Cần Giờ đóng vai trò quan trọng trong phòng chống thiên tai, là lá phổi xanh điều hòa thời tiết và cũng là nơi cung cấp nhiều loài thủy hải sản quý giá của khu vực Tây Nam bộ.
Nơi từng mang tên Rừng Sác
Trước đây, RNM Cần Giờ rộng mênh mông, còn có tên là rừng Sác, là do người Nam bộ gọi cây mắm là cây sác. Đây là loài cây ngập mặn sống cùng với các loại cây khác, như sú, vẹt, đước, ô rô, chà là tạo thành một tập đoàn cây ngập mặn. Tập đoàn cây tiên phong lấn biển này thích hợp với những vùng bùn lỏng chưa ổn định ở các bãi bồi cửa sông ven biển. Cây mắm, cây đước đi trước. Khi đất bùn được cố định, nước nhạt dần, cây dừa nước phát triển sau cùng trong đoàn quân lấn biển.
Vào thế kỷ 17, khi những cư dân Việt đầu tiên vào khai khẩn vùng đất mới Nam Bộ, Cần Giờ có đến 42 ngàn ha rừng nguyên sinh mọc trên hàng trăm gò đất nửa chìm nửa nổi, hoặc chỉ cao hơn mức nước biển một vài mét và hơn 1/4 diện tích vùng rừng Sác là sông rạch.
Thế giới động vật rừng Sác thời đó thật khó kiểm đếm hết. Cho đến những năm kháng chiến chống Pháp, ngoài hàng trăm loài chim nước và động vật thủy sinh như tôm, cua, cá, lưỡng cư, nơi đây còn có các loài hổ, khỉ độc, rái nước. Những lúc triều lên, hàng trăm rái nước tập trung trên gò nhỏ. Nhiều người đã chứng kiến những cuộc giao tranh quyết liệt giữa heo rừng và trăn nước. Loài cá sấu có nhiều vô kể và vẫn được dân địa phương gọi là chúa nước.
Những năm 1962 - 1971, Mỹ tàn phá rừng Sác bằng cách rải chất diệt cỏ. Cộng với nạn phá rừng bừa bãi nên các cánh rừng bị hủy diệt hoàn toàn biến nhiều vùng thành các bãi hoang, trảng trống, cây lùm bụi. Các loại động vật RNM như chim, tôm, cá cũng biến mất.
Năm 1985, nhân dân Cần Giờ và bộ đội quyết tâm trồng lại rừng. Hàng chục ha rừng Sác hồi sinh. Có đến 60 loài thực vật xuất hiện trở lại, nhiều nhất là cây đước. Hàng chục loài chim nước bay về trú chân, trong đó có bồ nông, cò quắm, sếu, diệc, hồng hộc, le le.
Sau 30 năm khôi phục, rừng Sác giờ đây được gọi là RNM Cần Giờ đã phục hồi được trên 30.491 ha rừng, biến khu đất hoang hóa trơ trọi năm xưa thành cánh rừng bạt ngàn xanh tốt, tạo nên cảnh quan tươi đẹp và môi trường sống thuận lợi cho nhiều loài động vật phát triển. RNM Cần Giờ được các chuyên gia nước ngoài đánh giá cao về công tác trồng, chăm sóc và bảo vệ rừng ở Việt Nam và trên thế giới. Các nhà khoa học lâm nghiệp khôi phục hệ sinh thái RNM Cần Giờ trở về trạng thái tự nhiên đã được trao Giải thưởng Hồ Chí Minh vào năm 2005.
RNM Cần Giờ có vị trí địa lý rất đặc biệt, với hệ sinh thái đất ngập nước ven biển, RNM vừa bị tác động của sông và biển. Hàng năm, RNM nhận một lượng lớn phù sa từ sông Đồng Nai, cùng với ảnh hưởng của vùng biển kế cận và các đợt thủy triều làm cho hệ động, thực vật nơi đây rất phong phú và đa dạng. Các loại cây trong rừng trở thành nguồn cung cấp thức ăn và nơi trú ngụ cho rất nhiều loài thủy sinh, cá và các động vật có xương sống khác. RNM Cần Giờ có 157 loài thực vật thuộc 76 họ. Trong đó, có 35 loài cây RNM thuộc 36 chi, 24 họ. Khu hệ động vật không xương sống, thủy sinh: có 70 loài thuộc 44 họ (chủ yếu là các loài cua biển, tôm sú, tôm thẻ bạc, sò huyết…); Khu hệ cá có 137 loài thuộc 39 họ (với các loài cá: ngát, bông lau, dứa…); Khu hệ chim có 130 loài, 47 họ, 17 bộ (bồ nông chân xám, diệc xám, vạc, già đẫy, giang sen…); Khu hệ thú: có 19 loài, 13 họ, 7 bộ (mèo rừng, khỉ đuôi dài, cầy vòi đốm, nhím…); Khu hệ lưỡng thê, bò sát có 9 loài lưỡng thê, 31 loài bò sát (kỳ đà nước, hổ mang chúa, trăn gấm, cá sấu hoa cà…); Đặc biệt, 11 loài bò sát có tên trong sách đỏ Việt Nam như tắc kè, kỳ đà nước, trăn đất, trăn gấm, rắn cạp nong, rắn hổ mang, rắn hổ chúa, vích, cá sấu hoa cà.
Ngoài ra, rừng có nhiều loại cây, chủ yếu là bần trắng, mấm trắng, các quần hợp đước đôi - bần trắng cùng xu ổi, trang, đưng. Cây nước lợ có bần chua, ô rô, dừa lá, ráng. Đất canh tác nông nghiệp có lúa, khoai mỡ, các loại đậu, dừa, các loại cây ăn quả.
khỉ đuôi dài Heo rừng Rái cá
Kỳ đà đước Điêng Điểng Dơi nghệ
Cá dứa Cá sấu hoa cà
Ngoài ra, RNM Cần Giờ còn là một điểm du lịch sinh thái, giúp cho người dân địa phương có nguồn thu nhập đáng kể. RNM Cần Giờ còn là “phòng thí nghiệm tự nhiên” phục vụ cho công tác nghiên cứu khoa học về hệ sinh thái đặc biệt này. Hàng năm, đã có hàng trăm sinh viên của các trường Đại học trong nước đến tham quan học tập, nghiên cứu làm đề tài tốt nghiệp và các nhà khoa học trong và ngoài nước đến tìm hiểu, nghiên cứu về động thực vật.
Giải pháp bảo tồn tài nguyên thiên nhiên bền vững
Hiện nay, tình trạng khai thác quá mức nguồn nguyên thiên nhiên đang là những nguy cơ đe dọa hệ sinh thái RNM Cần Giờ. Bên cạnh đó, việc quy hoạch sử dụng đất chưa hợp lý (các công trình lấn biển làm bãi tắm và du lịch). Một số giải pháp đưa ra giúp cộng đồng địa phương bảo vệ nguồn tài nguyên, đồng thời giúp người dân có sinh kế bền vững như:
Hoàn thiện cơ chế chính sách về quản lý và quy hoạch chi tiết các dạng tài nguyên đất đai, sông rạch, RNM, động thực vật, khu du lịch, giao thông…
Cần khoanh định không gian - diện tích những khu vực lõi, đệm và chuyển tiếp với mục bảo tồn đa dạng sinh học và BVMT trên đất liền, sông, biển.
Huy động sự tham gia và đóng góp của cộng đồng dân cư và các bên liên quan vào công tác quy hoạch, quản lý và khai thác sử dụng các loại tài nguyên.
Thực hiện thường xuyên công tác tuyên truyền, giáo dục về BVMT và đa dạng sinh học, ứng phó với biến đổi khí hậu và nước biển dâng.
Nghiên cứu sinh kế cộng đồng cho cư dân quanh vùng đệm bằng việc khảo sát các đối tượng sống xung quanh; đào tạo kỹ năng làm việc cộng đồng, liên kết các trường dạy nghề đào tạo nghề du lịch và nấu ăn; Phối hợp với các công ty du lịch để triển khai dịch vụ du lịch sinh thái.
Xây dựng lực lượng quần chúng bảo vệ rừng bao gồm các hộ nông dân cư trú trong rừng để làm nghề nuôi trồng và khai thác thủy sản; Thiết lập các chốt bảo vệ rừng ở nơi xung yếu và tất cả các tiểu khu, tạo lập mối quan hệ giữa các lực lượng bảo vệ rừng và nhân dân quanh vùng đệm; Phối hợp chặt chẽ với chính quyền địa phương huyện, xã, các lực lượng vũ trang trên địa bàn để tổ chức cùng tham gia quản lý bảo vệ rừng, làm tốt công tác khuyến lâm, tạo công ăn việc làm và thu nhập cho người lao động qua trồng rừng.
Cần xem xét trình các cấp có thẩm quyền trong nước và quốc tế về việc công nhận thêm các danh hiệu cho khu vực RNM Cần Giờ.
Dư Văn Toán
Viện Nghiên cứu quản lý biển và hải đảo
Nguồn: Tạp chí Môi trường, số 1/2014
