Bảo tồn các loài quý hiếm, đặc hữu phục vụ phát triển bền vững dãy Trường Sơn

07/12/2017

     Dãy Trường Sơn được ví như bức bình phong khổng lồ, vững chắc, không chỉ có giá trị to lớn về mặt an ninh quốc phòng mà còn là một vùng có nguồn tài nguyên sinh vật phong phú, đa dạng với nhiều loài động, thực vật quý hiếm, đặc hữu. Tuy nhiên, nguồn tài nguyên quý giá mà thiên nhiên đã ưu đãi ban tặng cho con người đang đứng trước nguy cơ ngày càng suy giảm thậm chí một số loài có nguy cơ tuyệt chủng. Vì vậy, nhiệm vụ bảo tồn dãy Trường Sơn nói chung, các loài quý hiếm, đặc thù nói riêng phục vụ phát triển bền vững dãy Trường Sơn đã trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết.

1. Đặt vấn đề

     Dãy Trường Sơn tính từ thượng nguồn sông Cả (tỉnh Nghệ An) đến giáp miền Đông Nam bộ (tỉnh Đồng Nai) dài 1.100km, với vị trí địa lý, địa hình, địa chất, khí hậu, sự gặp gỡ giao thoa của các luồng sinh vật (chủ yếu là thực vật) từ phía Nam, Tây Bắc và phía Tây - Tây Nam là những nhân tố quyết định tính đa dạng sinh học của dãy Trường Sơn. Nơi đây từng được Hiệp hội Bảo vệ chim quốc tế (Bird Life Intertional) công nhận là vùng chim đặc hữu (EBAs) và là 1 trong 221 Trung tâm các loài chim đặc hữu của thế giới. Riêng khu vực Bắc Trường Sơn đã thống kê được 45 loài động vật đặc hữu từ giun tròn đến khỉ hầu.

     Về thực vật, đã thống kê được 902 loài đặc hữu Trung bộ (chủ yếu phân bố ở dãy Trường Sơn), chiếm 40,6% tổng số loài đặc hữu của hệ thực vật Việt Nam. Như vậy, dãy Trường Sơn không chỉ có số lượng lớn các loài động vật đặc hữu mà còn có tỉ trọng lớn các loài thực vật đặc hữu Trung bộ, tức là những loài chỉ phân bố trong phạm vi dãy Trường Sơn, không có ở bất kỳ nơi nào khác trên Trái đất.

     Tuy nhiên, các loài đặc hữu, quý hiếm ở dãy Trường Sơn đang đứng trước nguy cơ ngày càng suy giảm, thậm chí có thể bị tuyệt chủng. Vì vậy, nhiệm vụ bảo vệ bảo tồn các loài quý hiếm, đặc hữu ở dãy Trường Sơn nhằm góp phần phát triển bền vững cho cả nước là hết sức cần thiết.

2. Một số dẫn liệu về các loài động, thực vật quý hiếm, đặc hữu của dãy Trường Sơn

     Trong khoảng vài thập niên gần đây, một số nhà khoa học Việt Nam và nước ngoài đã phát hiện một số loài động vật quý hiếm, đặc hữu ở dãy Trường Sơn. Đây là những đóng góp to lớn không chỉ trong phạm vi Việt Nam mà còn trên phạm vi thế giới. Sau đây là một số dẫn liệu cụ thể:

 

Bảng 1: Danh sách các loài chim đặc hữu ở vùng Bắc Trường Sơn

 

Số TT	Tên khoa học	Tên Việt Nam
1	Arborophila merlini	Gà so Trung Bộ
2	Lophura edwardsi	Gà lôi lam mào trắng
3	Lophura imperialis	Gà lôi lam mào đen
4	Lophura hatinhensis	Gà lôi lam đuôi trắng
5	Rheinardia  ocellata	Trĩ sao
6	Jabouilleia  danjoui	Khướu mỏ dài
7	Macronous  kellegi	Chích chạch má xám
8	Stachyris  herberty	Khướu mun

 

                                                              Nguồn: TS. Nguyễn Cử, 1995

 

Bảng 2: Danh sách các loài động vật đặc hữu ở vùng Bắc Trường Sơn

 

Số TT	Tên loài	Nhóm động vật	Phân bố
1	Monopetalonema angustispicylum	Giun tròn	Hà Tĩnh
2	Pheritima tripidoporophorata Thai et Nguyen, 1993	Gium đất	Thừa Thiên – Huế
3	P. namdongensis Thai et Nguyen, 1993	"	"
4	P. parataprobaea Thai et Nguyen, 1993	"	"
5	P. bachmaensis Thai et Nguyen, 1993	"	"
6	P. muonglongensis Thai et Tran	"	Hà Tĩnh
7	Vietdiaptomus hatinhensis Dang, 1997	Giáp xác	Nam Thanh Hóa
8	Orientalia tonkinensis Dang et Tran, 1992	Cua	Hà Tĩnh
9	Carassioides cantoniensis melanes Yen, 1978	Cá chép	Quảng Bình
10	Lisochilus krempfi Pell. et Chev, 1936	"	Nghệ An
11	L. lamensis, Yen, 1978	"	"
12	L. macrosquamatus Yen, 1978	"	"
13	Opsarichthys vuquangensis Tu, 1973	"	Hà Tĩnh
14	O. hieni Tu, 1978	"	"
15	O. bea Tu, 1978	"	"
16	Rasborinus hautus Tu, 1991	"	Nghệ An
17	R. albus Tu, 1991	"	"
18	Acanthorhodeus tonkinensis lamensis Tu,1983	"	"
19	Leptobarbus hoveni Blecker	"	Thừa Thiên - Huế
20	Cobitis yeni Tu, 1983	Cá chạch	Hà Tĩnh
21	Hemibagrus centralus Yen, 1978	Cá nheo	Quảng Bình – Hà Tĩnh
22	Pseudobagrus virgatus vinhensis Tu, 1983	"	Hà Tĩnh
23	Coreo violietensis Tu, 1983	Gà lôi	Hà Tĩnh
24	Rhinogobius nganphoensis Tu, 1983	Cá bống	Hà Tĩnh
25	R. vinhensis Tu, 1983	"	"
26	Lophura nycthemera berliozi Delacour et Jabouille, 1928	Gà lôi	Hà Tĩnh
27	L. n. beli (Oustales), 1898	"	Quảng Trị đến Quảng Ngãi
28	L. edwardsi (Oustales), 1896	"	Quảng Trị - Quảng Nam
29	L. imperialis  (Del. et Jab), 1924	"	Hà Tĩnh đến Quảng Trị
30	L. hatinhensis Vo and Do, 1975	"	Kỳ Anh (Hà Tĩnh)
31	Rheinartia ocellata (Elliot), 1871	Trĩ sao	Hà Tĩnh – Tây Nguyên
32	Tropicorerdix chloropus vivida Del, 1926	Gà so	Trị - Thiên
33	Treron apicauda lowei (De.et.Ja.)	Cu xanh	Trị  - Thiên
34	Cynocephalus variegatus Dao, 1985	Chồn dơi	Hà Tĩnh
35	Eonycteris spelaea (Dobson), 1871	Dơi	Quảng Bình
36	Paracoelops megalotis Dorst	"	Nghệ An
37	Pygathrix nemacus  nemacus (L.)	Voọc	Hà Tĩnh
38	Trachipithecus francoisi hatinhensis Dao, 1970	"	"
39	Hylobates concolor siki Del, 1951	Vượn	Nghệ An
40	Lepus nigricollis vassali Thomas, 1960	Thỏ	Quảng Bình – Nha Trang
41	Callosciurus flavimanus pirata Thomas,1929	Sóc	Quảng Bình – Hà Tĩnh
42	Tamiops  rodolphei(Milne – Edwards), 1827	"	Hà Tĩnh - Quảng Bình
43	Rattus bowersi totipes Dao, 1966	Chuột	Hà Tĩnh
44	R. surifer  finis (Kloss), 1961	"	Thanh Hóa đến Hà Tĩnh
45	Pseudoryx nghetinhensis Vu,1993	Dê	Nghệ An – Hà Tĩnh

                                                                  Nguồn: TS. Nguyễn Thái Tự, 1995

 

Bảng 3: Một số loài thú mới phát hiện được trên dãy Trường Sơn

 

Số TT	Tên khoa học	Tên Việt Nam	Địa điểm	Nguồn – Thời gian
1	Psensdoryx nghetinhensis	Sao la	Vũ Quang, Hà Tĩnh	Vũ Văn Dũng et al. 1992
2	Megamuntiacus vuquangensis	Mang lớn	Vũ Quang – Pù Mát	FIPI,1993
3	Muntiacus truongsonensis	Mang Trường Sơn	Tây Quảng Nam	Cục Kiểm lâm 1997
4	Muntiacus phuhoattensis	Mang Phù Hoạt	Nghệ An	FIPI,1997
5	Nesolagus tmeminsii	Thỏ Vằn	VQG Phong Nha – Quảng Bình	Phạm Nhật, Nguyễn Xuân Đặng,2000
6	Sus bucculentus	Lợn Chà vao	Quảng Bình	Phạm Nhật, Nguyễn Xuân Đặng Tord of,2002

 

     Từ những dẫn liệu nêu trên cho thấy, hệ động vật dãy Trường Sơn có đóng góp quan trọng các loài quý hiếm, đặc hữu đối với hệ động vật Việt Nam. Còn về thực vật, đóng góp hơn 40% tổng số loài đặc hữu của cả nước. Như vậy, dãy Trường Sơn xứng đáng được quan tâm, đặc biệt trong việc bảo tồn các loài quý hiếm, đặc hữu phục vụ phát triển bền vững.

3. Bảo tồn các loài quý hiếm, đặc hữu từ góc độ cộng đồng

     Từ kết quả thực hiện thành công Dự án "Bảo tồn và phát triển nguồn gen cây quý hiếm trên hệ sinh thái núi đá vôi ở xã Thài Phìn Tủng, huyện Đồng Văn, tỉnh Hà Giang" do Quỹ Môi trường toàn cầu (GEF SGP) tài trợ đã tổng kết các bài học về vai trò của cộng đồng trong nhiệm vụ bảo tồn các loài quý hiếm, đặc hữu, cụ thể:

     Thứ nhất, gắn nhiệm vụ bảo tồn cây quý hiếm với việc nâng cao đời sống, tăng thu nhập, góp phần giúp người dân xóa đói giảm nghèo. Đồng thời, tạo sinh kế cho người dân, phát triển chăn nuôi (chủ yếu là chăn nuôi bò). Giúp người dân trồng cỏ voi, cỏ goatemala, những giống cỏ thích nghi với điều kiện khô hạn của vùng cao nguyên đá. Nhờ việc trồng cỏ (trồng ở ven đường đi, vách núi đá hoặc bất kỳ nơi nào có thể trồng được) giúp người dân xã Thài Phìn Tủng thoát khỏi cảnh “nuôi bò trên lưng” nghĩa là đi lên núi, cắt lá cây, gùi trên lưng về cho bò ăn, vì bò quanh năm nhốt trong chuồng.

     Thứ hai, làm tốt công tác tuyên truyền để người dân hiểu biết giá trị những đối tượng cần bảo tồn, nhận dạng các đối tượng quý hiếm cần bảo tồn để hạn chế việc xâm hại.

    Thứ ba, cần có được sự đồng thuận, tạo điều kiện giúp đỡ và sẵn sàng chia sẻ khó khăn, chỉ đạo kịp thời để giải quyết mọi khó khăn khi thực thi nhiệm vụ của cấp chính quyền cơ sở.

     Thứ tư, ngoài chính quyền địa phương, Đảng ủy cơ sở cần chỉ đạo các đoàn thể ở địa phương như: Hội Phụ nữ, Đoàn thanh niên, Mặt trận Tổ quốc, Hội Nông dân...cùng vào cuộc đồng hành với người dân.

     Nhờ làm tốt những bài học nêu trên, Dự án đã góp phần lập lại màu xanh trên cao nguyên đá ở xã Thài Phìn Tủng. Đặc biệt, trong năm 2017, UBND tỉnh Hà Giang quyết định thực hiện Dự án trồng 100.000 loài cây quý hiếm trên cao nguyên đá Đồng Văn.

     Hy vọng, những bài học thu được từ việc bảo tồn các loài quý hiếm, đặc hữu nhìn từ góc độ cộng đồng ở xã Thài Phìn Tủng sẽ góp phần to lớn trong việc bảo tồn các loài quý hiếm, đặc hữu phục vụ phát triển bền vững dãy Trường Sơn.

Tài liệu tham khảo

1. Nguyễn Ngọc Sinh, Nguyễn Đình Hòe, Đặng Huy Huỳnh, Phạm Bình Quyền (Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam); Lê Thanh Bình, Dương Thanh An (Cục Bảo tồn ĐDSH), 2010. Bảo tồn ĐDSH dãy Trường Sơn  - Phối hợp hành động vì an ninh môi trường và phát triển bền vững.

2. Đặng Huy Huỳnh, Phạm Trọng Anh, Đặng Huy Phương, 2010. Dãy Trường Sơn – Bức bình phong ứng phó biến đổi khí hậu của các loài thú bị đe dọa.

3. Lê Trần Chấn (chủ biên), Trần Tý, Nguyễn Hữu Tứ, Huỳnh Nhung, Đào Thị Phượng, Trần Thúy Vân, 1999. Một số đặc điểm cơ bản của hệ thực vật Việt Nam. Nhà xuất bản Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội

4.  Nguyễn Thái Tự, 1995. Bắc Trường Sơn – Một khu địa động vật đặc biệt.

5. Nguyễn Cử, Jonathan C.Eames, 1995. Một khu bảo tồn thiên nhiên mới cần được xây dựng ở vùng Bắc Trường Sơn.

 

TS. Lê Trần Chấn

(Tạp chí Môi trường số chuyên đề III năm 2017)